Η ροή των ιστορικών γεγονότων συχνά επαληθεύει το πώς εντελώς απρόβλεπτες και απίστευτα τυχαίες περιστάσεις οδηγούν σε συνταρακτικές αποκαλύψεις
CIOS
Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1944 ο Βρεταννός ειδικός ηλεκτρονικού εξοπλισμου της RAF, υποσμηναγός David C. Nutting, που συμμετέχει με την ειδικότητα του επιθεωρητή αεροπορικού ηλεκτρονικού εξοπλισμού σε κλιμάκιο ερευνητών της CIOS, φθάνει γεμάτος ελπίδες στις εγκαταστάσεις της PHILIPS στο Eindhoνen, για να αντιμετωπίσει μία απίστευτα εχθρική συμπεριφορά (η CIOS-Combined Intelligence Objectiνes Subcommittee/Κοινή Υποεπιτροπή Πληροφοριών Στόχων σχηματίζεται στις αρχές Αυγούστου του 1944 με σκοπό τον εντοπισμό και την συλλογή τεχνολογικών λαφύρων στην Γερμανία).
Ο Nutting έχει αρχικά ακολουθήσει την ειδική μονάδα 30AU που έχει συσταθεί από τον πλωτάρχη και πατέρα του πασίγνωστου λογοτεχνικού και κινηματογραφικού ήρωα James Bond, τον Αύγουστο του 1944 στην Βόρειο Γαλλία, όπου από τις αυτοψίες του σε σταθμούς ραντάρ μεγάλης εμβέλειας έχει εντοπίσει εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας που προέρχεται από την γνωστή ολλανδική εταιρεία PHILIPS.
Όμως, όπως τονίζει πικρόχολα στην αναφορά του από το Eindhoνen, "...η διοίκηση της εταιρείας έχει επινοήσει σωρεία προβλημάτων, τα οποία επικαλείται συνεχώς, ώστε να αποτραπεί η οποιαδήποτε πρόσβασή μας στα συστήματα αεροπλοήγησης και τηλεκατεύθυνσης που κατασκευάζoνται στις εγκαταστάσεις της. Τελικά, όταν μου δηλώνεται πως έχουν χαθεί όλα τα κλειδιά, παραβίασα εκνευρισμένος ένα κιβώτιο και με έκπληξη ανακάλυψα ένα απίστευτα εξελιγμένο ραδιοϋψομετρικό όργανο για σύστημα πλοήγησης πυραύλου". Αν και τα υπόλοιπα μέλη του κλιμακίου αποδίδουν την συμπεριφορά των στελεχών της PHILIPS, στις φοβίες τους να καταγορηθούν για την απροκάλυπτα ομαλή συνεργασία τους με τους Γερμανούς και ενδεχόμενα και για άλλες πιθανές ύποπτες σχέσεις, τελικά δίδονται διαβεβαιώσεις και υποσχέσεις για την προστασία τους και τον σεβασμό των ευρσιτεχνιών και των καινοτομιών της εταιρείας.
Τα ευρήματα πάντως του Nutting στην Βόρειο Γαλία και στο Eindhoνen, πιστοποιούν πως η εταιρεία αποτελεί μία από τις προστατευόμενες του καθεστώτος, με συνέπεια να κινητοποιηθούν τα τεχνολογικά κλιμάκια ερευνών της CIOS, για να εντοπίσουν και άλλες καινοτομίες της που αξιοποιούνται από τους Γερμανούς
Το Υπόγειο Συγκρότημα
Μετά τους δύο σφοδρούς βομβαρδισμούς της RAF στις 6 Δεκεμβρίου του 1942 και στις 30 Μαρτίου του 1943, στις εγκαταστάσεις της PHILIPS στο Eindhoνen, που προκαλούν μεγάλες ζημίες και αρκετά θύματα στο προσωπικό που απαρτίζεται κυρίως από Ολλανδούς, αποφασίζεται η μετακίνηση των γραμμών παραγωγής των εξελιγμένων ηλεκτρονικών συσκευών και λυχνιών σε υπόγειες εγκαταστάσεις. Ήδη έχει επιλεγεί η τοποθεσία, ενώ η εταιρεία για λόγους ασφαλείας έχει μεταφέρει νομικά από τα μέσα του 1940 την έδρα της στις Ολλανδικές Αντίλλες, ώστε να αποφύγει κάθε προοπτική κατάσχεσης περιουσιακών της στοιχείων και κυρίως ευρεσιτεχνιών από τις αμερικανικές αρχές, λόγω των εκτενών δραστηριοτήτων της στις ΗΠΑ μέσω θυγατρικών.
Αριστερά, στοά με εργαλειομηχανές στο 4ο επίπεδο της Porta (Α-2c) και δεξιά, στοά με εγκατεστημένες εργαλειομηχανές τύλιξης στο 2ο επίπεδο (Hamburger Stiftung zur Förderung von Wissenschaft und Kultur/Hrsg, INDUSTRIE BEHÖRDEN UND KONZENTRATIONS LAGER 1938-1945/ Reactionen 1988-1989)
Οι εργασίες εγκαινιάζονται στα τέλη Μαρτίου του 1943 στην περιοχή παλαιών λατομείων προς τον νότο του Minden στην Βεστφαλία και η Φάση Α ολοκληρώνεται τον Σεπτέμβριο με την παράδοση χώρων επιφανείας 5.000 m2, με την Φάση Β να τερματίζεται τον Μάϊο του 1944 με την παράδοση επιπλέον χώρων, επιφανείας 9.000 m2. Οι εγκαταστάσεις υιοθετούν σχεδιασμό πολλαπλών επιπέδων και οι εκσκαφές δεν παρουσιάζουν προβλήματα, λόγω του ότι το υπέδαφος αποτελείται κυρίως από αμμολιθικά πετρώματα, παραμένοντας γεωλογικά σταθερό. Με την κωδική ονομασία Porta ή Α-2c, οι χώροι τους καλύπτουν συνολικά σε 9 επίπεδα 14.000 m2 με την κύρια είσοδο στο 7ο επίπεδο να συνδέεται με υπόγεια καλωδιακή γραμμή μεταφοράς φορτίων με τον κεντρικό οδικό άξονα του Hausberg. Στον ίδιο χώρο καταλήγει ο ανελκυστήρας υψηλών ταχυτήτων, διαστάσεων 3,3Χ4,3 m, με μεταφορική δυναμικότητα της τάξης των 5.000 kgr, όπου επίσης τερματίζει και το κάθετο φρεάτιό του, χωρίς να συνεχίζει προς επόμενα δύο επίπεδα (8ο και 9ο) προς την επιφάνεια.
Το υπόγειο συγκρότημα διαθέτει ένα εξαιρετικό σύστημα εξαερισμού, ιονιστές και μία ευρηματική διάταξη θέρμανσης/κλιματισμού που διατηρεί σταθερές μικροκλιματικές συνθήκες στα επίπεδα, λόγω της ευαισθησίας των παραγόμενων ηλεκτρονικών ειδών.
Αριστερά, χώρος γραφείου στο 9ο επίπεδο Porta (Α-2c) και δεξιά ο χώρος εποπτείας γραμμής παραγωγής στο 4ο και 5ο επίπεδο (Hamburger Stiftung zur Förderung von Wissenschaft und Kultur/Hrsg, INDUSTRIE BEHÖRDEN UND KONZENTRATIONS LAGER 1938-1945/ Reactionen 1988-1989)
Το 9ο επίπεδο αποτελεί χώρο γραφείων και υποδοχής, σχεδόν στην επιφάνεια του εδάφους, διαθέτοντας μία πλευρική θωρακισμένη είσοδο, για την εξυπηρέτηση του προσωπικού, ενώ το 8ο και αμέσως επόμενο, αποτελεί χώρο προετοιμασίας καθοδικών ηλεκτροδίων και νημάτων ηλεκτρολογικού εξοπλισμού. Το 7ο επίπεδο περιλαμβάνει την κύρια είσοδο στις εγκαταστάσεις, θωρακισμένη με οπλισμένο σκυρόδεμα πάχους 1,10 m και χώρους συναρμολόγησης καθοδικών ηλεκτροδίων και νημάτων βολφραμίου για λυχνίες, με το 6ο να αξιοποιείται κυρίως για την στέγαση γραφείων και κοιτώνων του προσωπικού.
Στα δύο αυτά επίπεδα έχουν διατεθεί χώροι για την συνεργαζόμενη με την PHILIPS εταιρεία RENTROP του Stadthagen που κατασκευάζει τηλεκατευθυνόμενες βόμβες αξιοποιώντας ηλεκτρονικό εξοπλισμό της πρώτης. Το 5ο επίπεδο και μάλλον το σημαντικότερο της παραγωγικής διαδικασίας, στεγάζει μηχανές σχεδιασμού και επεξεργασίας νημάτων για καθοδικές λυχνίες, θαλάμους πειραματικών δοκιμών, ενώ συνδέεται και με μεγάλη σήραγγα που διατίθεται στην εταιρεία KARSTEN του Αμβούργου, υποκατασκευάστρια της PHILIPS σε εξαρτήματα μαρμαρυγίας. Το 4ο επίπεδο αποτελεί τον χώρο των γραμμών τελικής συναρμολόγησης και των ποιοτικών δοκιμών, ενώ το 3ο επίπεδο διατίθεται και αυτό κατά ένα μέρος για τις γραμμές συναρμολόγησης με το υπόλοιπο να διαμορφώνεται σε χώρους αποθήκευσης. Το 2ο επίπεδο αξιοποιείται για την στέγαση των μηχανισμών τύλιξης πλέγματος, ενώ το 1ο αποτελεί χώρο εργαλειοθηκών και μηχανουργείων συντήρησης του εξοπλισμού.
Οι εγκαταστάσεις λειτουργούν 20 ώρες το εικοσιτετράωρο, με τρείς βάρδιες, εκ των οποίων δύο είναι εξάωρες και μία οκτάωρη.
Κλιμάκιο 536, CIOS
Το κλιμάκιο 536 του CIOS υπό τον P. Mertz, που καταφθάνει στην περιοχή στα τέλη Απριλίου του 1945, μένει εμβρόντητο με την τελειότητα του έργου, καθώς το υπόγειο συγκρότημα έχει κατασκευασθεί για να παραμένει απρόσβλητο ακόμα και στις βόμβες Tallboy των 5.500 κιλών, τις τότε ισχυρότερες βόμβες των Συμμάχων. Ο μηχανουργικός και ηλεκτρονικός εξοπλισμός του ανταποκρίνεται στις υψηλότερες τεχνικές προδιαγραφές της εποχής, ενώ οι χώροι των εργαστηρίων και των γραμμών συναρμολόγησης εμφανίζονται ιδιαίτερα ευρύχωροι καθώς το μέσο πλάτος των υπογείων σηράγγων κυμαίνεται με μικρές διαφορές στα 8 m. Συνδέεται με δύο σήραγγες μήκους 100 m με το παρακείμενο υπόγειο συγκρότημα παραγωγής λιπαντικών Dachs I, από το οποίο τροφοδοτείται με ηλεκτρική ενέργεια με γραμμή υψηλής τάσης 6.000 Volt, αλλά με ένα σύστημα μετασχηματιστών επιτυγχάνεται μετατροπή στα 400 Volt, σε τριφασικό σύστημα μεταφοράς ηλεκτρικού φορτίου. Ο φωτισμός κρίνεται εξαιρετικός, με λαμπτήρες συνολικής ισχύος 4 Κilowatt ανά διαστήματα 8Χ8 m.
Σελίδα από την αναφορά προόδου των εργασιών στην Porta Westfalica της 20ης Μαΐου του 1944, με τοπογραφικό του υπογείου συγκροτήματος Α-2c, του προϊσταμένου της Τεχνικής Υπηρεσίας της SS Dr. Hans Kammler, που αναλαμβάνει και επίσημα τον έλεγχο όλων των προγραμμάτων μυστικών όπλων στις 31 Ιανουαρίου του 1945 με διαταγή του Hitler (United States Holocaust Memorial Museum)
Ευρηματικό αξιολογείται το σύστημα διατήρησης σταθερών μικροκλιματικών συνθηκών στο υπόγειο συγκρότημα μέσω ενός συστήματος ψεκασμού του αέρα τροφοδοτούμενου από την κεντρική παροχή ύδατος. Τα μικροσταγονίδια παρακρατούν ανεπιθύμητα σωματίδια στον αέρα και υγροποιούνται σε οριζόντια φύλλα στους αγωγούς εξαερισμού, από όπου διοχετεύονται προς το σύστημα αποχέτευσης. Ο έλεγχος της θερμοκρασίας επιτυγχάνεται μεταβάλλοντας την ροή κυκλοφορίας καθαρού αέρα, με συνέπεια να διατηρείται σταθερή μεταξύ 18,5ο – 22,0ο και η σχετική υγρασία μεταξύ 58% και 65%, με ελάχιστες τις 8 υποχρεωτικές αλλαγές κυκλοφορίας της ροής ανά ώρα.
Οι ανακρίσεις του Ολλανδού Γενικού Διευθυντή, του ηλεκτρολόγου-μηχανολόγου Dr. Goosens, του μηχανικού ορυχείων Pott που εκτελεί χρέη διευθυντή παραγωγής και του μηχανικού Haupt που εμφανίζεται να εκτελεί χρέη επιβλέποντος τεχνικού διευθυντή, αποκαλύπτουν αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό αφορά το προσωπικό των 1.200 έως και 1.500 ατόμων που απαρτίζεται κατά κύριο λόγο από γυναίκες, κρατούμενες στο στρατόπεδο του Auschwitz, οι οποίες όπως αποκαλύπτει απόρρητη διαταγή του Υπουργού Εξοπλισμών Dr. Albert Speer, προς τον περιφερειάρχη (Gauleiter) της Κάτω Σιλεσίας, Κarl Hanke στο Wroclaw (Breslau), μεταφέρονται κυρίως από εργοστάσιο της TELEFUNKEN που κατασκευάζει ασυρμάτους. Ο βασικός λόγος για την μεταφορά αυτών των γυναικών, πηγάζει από την απαίτηση της PHILIPS για εξειδικευμένο προσωπικό, καθώς στις υπόγειες αυτές εγκαταστάσεις κατασκευάζονται εκτός των άλλων και συσκευές ηλεκτρονικού πολέμου (συσκευές παρεμβολών και ηλεκτρικών αντιμέτρων).
Αν και επίσημα κλειστές, οι υπόγειες εγκαταστάσεις είναι προσπελάσιμες από άλλα μη φυλασσόμενα σημεία, εφόσον φυσικά οι επισκέπτες περάσουν απαρατήρητοι από τις τοπικές αρχές.
Κάτοψη του υπογείου συγκροτήματος της PHILIPS στην Porta Westfalica, με σχέδια των 9 επιπέδων επάνω δεξιά και των σηράγγων σύνδεσης με το υπόγειο συγκρότημα παραγωγής λιπαντικών Dachs I στην αριστερή πλευρά (UNDERGROUND FACTORIES IN GERMANY, Party 536, CIOS Report, Item N° 21, 22, 31, File N° XXXIII-36, United States Publication Board, Department, of Commerce, Office of the Publication Board, Washington, D.C., 1945)
Richard
Η εταιρεία PHILIPS συνδέεται όμως και με τα υπόγεια συγκροτήματα στην περιοχή του Litomerice (Leitmeritz) της Τσεχίας, γνωστά με την συλλογική ονομασία Richard ή B-5. H κατασκευή αυτών των εγκαταστάσεων αποφασίζεται στα τέλη του 1943 και για τον σκοπό αυτό ιδρύεται στρατόπεδο κρατουμένων στο Theresienstadt (Teresin), ώστε να τροφοδοτεί με ανειδίκευτους εργάτες τα εργοτάξια. Οι εργασίες εγκαινιάζονται στις αρχές του 1944, με την δημιουργία τριών εφαπτόμενων σχεδόν δικτύων στοών και σηράγγων που φθάνουν 70 έως 90 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και πρόκειται για το Richard I που προγραμματίζεται με συνολική επιφάνεια 60.000 m2 (παραδίδονται 12.000 m2) και προορίζεται για την στέγαση της θυγατρικής της AUTO UNION (νυν AUDI) ELSABE με αντικείμενο την κατασκευή των κινητήρων αρμάτων μάχης τύπου HL-230, το Richard II που προγραμματίζεται με συνολική επιφάνεια 15.000 m2 (παραδίδονται 8.400 m2) και προορίζεται για την στέγαση μέρους της παραγωγής της OSRAM (τότε κοινοπραξία των Auergesellschaft, Siemens & Halske και Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft-AEG) με αντικείμενο την κατασκευή ηλεκτρικών λαμπτήρων και το Richard III που προγραμματίζεται με συνολική επιφάνεια 8.000 m2 (παραδίδονται 2.000 m2) και προορίζεται για την στέγαση μέρους της παραγωγής ηλεκτρονικών λυχνιών της PHILIPS. Οι εγκαταστάσεις καταλαμβάνονται από αμερικανικές μονάδες στις 10 Μαΐου του 1945, οπότε και αποκαλύπτεται ότι τουλάχιστον 15.000 κρατούμενοι (κυρίως Πολωνοί, Ρώσσοι, Σέρβοι, Γάλλοι και Ιταλοί) έχουν εμπλακεί στα κατασκευαστικά έργα, με βαρύτατο τίμημα, καθώς οι θάνατοι υπερβαίνουν τους 5.000, από τους οποίους 4.500 αποτελούν θύματα επιδημίας τύφου. Οι εγκαταστάσεις δεν είναι επισκέψιμες, καθώς το Richard II και τμήμα του Richard I (συνολική επιφάνεια 16.000 m2), συνιστούν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα αποθήκευσης πυρηνικών αποβλήτων στην Ευρώπη και η διαχείρισή του χρηματοδοτείται πλέον από την Ε.Ε.
Μία Ανεπιθύμητη Μαρτυρία
Μεταπολεμικά η λήθη καλύπτει την κομβική εμπλοκή του χρηματοοικονομικού και βιομηχανικού ιστού της Γερμανίας σε μία απάνθρωπη εκστρατεία μαζικής συγκέντρωσης εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων με στόχο την αξιοποίησή τους σε καθεστώς καταναγκαστικής εργασίας. Όμως η ροή των ιστορικών γεγονότων συχνά επαληθεύει το πώς εντελώς απρόβλεπτες και απίστευτα τυχαίες περιστάσεις οδηγούν σε συνταρακτικές αποκαλύψεις, προκαλώντας την απόγνωση των ανθρώπων που προσπαθούν με υπερβάλλοντα ζήλο να τις διατηρήσουν αθέατες από τα φώτα της δημοσιότητας.
Το Μνημείο των θυμάτων των υπογείων εγκαταστάσεων της Porta Westfalica στο Minden (Mindener Tageblatt, 2010)
Μία από αυτές επικεντρώνεται στην εμφάνιση της Kitty Hart-Moxon, στο διεθνούς εμβέλειας ραδιοτηλεπτικό δίτυο BBC στις 19 Μαΐου του 2002. Η γυναίκα αποκαλύπτει πως σε ηλικία 17 ετών κρατείται λόγω της εβραϊκής καταγωγής της (Kitty Felix) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Auschwitz, μαζί με την μητέρα της και πολλές άλλες γυναίκες, που εκπαιδεύονται ως ηλεκτροτεχνίτριες, ώστε μετά την εκπαίδευσή τους να αποσταλούν σε βιομηχανίες ηλεκτρονικών συσκευών. Παντρεμένη πλέον και ζώντας στο Birmingham, αποκαλύπτει στον διευθυντή του Κέντρου για το Ολοκαύτωμα της Βρεταννίας, πως το 1944 υποχρεώνεται σε ένα ταξείδι σχεδόν 1.700 χιλιομέτρων από την Πολωνία στην δυτική πλευρά της Γερμανίας, που περιλαμβάνει εξοντωτική πεζοπορία στο χιόνι, διαδρομές με ανοικτά φορτηγά μεταφοράς λιθανθράκων και μετακινήσεις με σιδηροδρομικούς συρμούς σε σφραγισμένα οχήματα. Ο συνοδοιπόρος της στο απίστευτο και ακατανόητο φαινομενικά ταξείδι Stephen Smith, διευθυντής του Beth Shalom στο Nottinghamshire, του πρώτου Κέντρου Μνήμης για το Ολοκαυτωμα στην Βρεταννία, επιβεβαιώνει τις απίστευτες ταλαιπωρίες της πολυήμερης διαδρομής, αν και τότε δεν αντιλαμβάνεται τους λόγους της μετακίνησης.
Η γυναίκα μαζί με την μητέρα της και άλλες γυναίκες αποστέλλεται αρχικά σε ένα υπόγειο συγκρότημα παραγωγής ασυρμάτων στην περιοχή του Ανοβέρου, αλλά μετά από ένα μήνα μετακινείται μαζί με άλλες 400 εξειδικευμένες κρατούμενες ηλεκτροτεχνίτριες, στις υπόγειες εκαταστάσεις της Porta (Α-2c), για να αναπληρώσουν κενά προσωπικού στις γραμμές παραγωγής της PHILIPS. Η μαρτυρία ερμηνεύει ικανοποιητικά την έκταση του υπόγειου δικτύου παραγωγής εξοπλισμού κατά την διάρκεια των τελευταίων ετών του πολέμου στην Γερμανία. Η Kitty Hart-Moxon επισκέπτεται μάλιστα για τις ανάγκες της τηλεοπτικής παραγωγής του BBC την ορεινή περιοχή της Rogoznica στην Πολωνία, όπου οι Γερμανοί κατασκευάζουν ένα αχανές δίκτυο 7 υπογείων συγκροτημάτων τεραστίων διαστάσεων με την κωδική ονομασία Riese (Γίγας), με προοπτική υπόγειας σιδηροδρομικής σύνδεσης των εγκαταστάσεων, όπου σχεδιάζουν να μεταφέρουν γραμμές κατασκευής πυραύλων και άλλων μυστικών όπλων. Οι αναμνήσεις της παραμένουν οδυνηρές και πολλά από όσα της έχουν εντυπωθεί ανεξίτηλα στην μνήμη της επιμένουν να διατηρούνται ανεξήγητα.
Η σύγχρονη έδρα των κεντρικών γραφείων της PHILIPS στο Άμστερνταμ (Philips)
Οι σύγχρονοι ιστορικοί προτιμούν να αποφεύγουν έρευνες σε ιστορικά γεγονότα αυτής της υφής ή ακόμα και να ισχυρίζονται πως ορισμένες υποθέσεις είναι εξαιρετικά ευαίσθητες, ειδικά όταν αφορούν διεθνή μεγαθήρια που δεν ορωδούν στην προοπτική αξιοποίησης της καταναγκαστικής εργασίας. Ο Frits Philips πάντως, γόνος του ιδρυτή της εταιρείας Anton, επιβραβεύεται για την διάσωση 382 Εβραίων γυναικών, πείθοντας τις γερμανικές αρχές κατοχής στην Ολλανδία, πως είναι απολύτως αναγκαίες λόγω της εμπειρίας τους στις γραμμές παραγωγής της εταιρείας και το 1995 αναγνωρίζεται από το Yad Vashem (Επίσημο Ίδρυμα Μνημείου του Ολοκαυτώματος) στο Ισραήλ, άξιος να ενταχθεί μεταξύ των Δικαίων των Εθνών...
Περισσότερα και ενδιαφέροντα στοιχεία:
-D. C. Nutting, ESTABLISHMENTS ORA-GRANDIN HI, CHAUCHAT, HSTOX RADAR, August 1944, CIOS, PB 151.
-Sir Robert Watson Watt and others, D. C. Nutting, Air Technical Intelligence, PHILIPS WORKS AT EINDHOVEN, September 23-26, 1944, Target Number 1/42, CIOS, File No. III-1, Item No.1, October 6, 1944, APO 413.
-Carleton U. Dyer, RADAR AND COMMUNICATIONS TARGETS IN BELGIUM, EINDHOVEN AND AACHEN, November 1944, CIOS, XI-10 550, PB 157.
-UNDERGROUND FACTORIES IN GERMANY, Party 536, CIOS Report, Item N° 21, 22, 31, File N° XXXIII-36, United States Publication Board, Department, of Commerce, Office of the Publication Board, Washington, D.C., 1945.
-P. Mertz and others, PHILIPS UNDERGROUND VALVE PLANT, PORTA, WESTFALIA, July 1945, CIOS ER 251, PB 89.
G. L. Hunt, PHILIPS VALVO WORKS, HAMBOURG, HAMMEWERKER (VALVE WORKS), MINDEN & C. H. MULLER A. G. (X-RAY TUBE FACTORY), HAMBURG, 1945, BIOS FR 65, PB 7909.
-Hamburger Stiftung zur Förderung von Wissenschaft und Kultur/Hrsg, INDUSTRIE BEHÖRDEN UND KONZENTRATIONS LAGER 1938-1945/ Reactionen 1988-1989.
-Ludo van Eck, HET BOEK DER KAMPEN, Libertas, 1995.
-Wolf Oschlies, DAS NATIONALSOZIALISTISCHE LAGER SYSTEM, München, 2001.
-BBC TWO Documentaries, LANDMARK-DEATH MARCH, A SURVIVOR’S STORY, Sunday, 19 May 2002.
-David C. Nutting, ATTAIN BY SURPRISE, CAPTURING TOP SECRET INTELLIGENCE IN WWII, David Colver, 2003.
-THE ENCYCLOPEDIA OF THE RIGHTEOUS AMONG THE NATIONS: RESCUERS OF JEWS DURING THE HOLOCAUST: THE NETHERLANDS, Jerusalem, Yad Vashem, 2004.
Γ. Ζ. Η.
www.bankingnews.gr
Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1944 ο Βρεταννός ειδικός ηλεκτρονικού εξοπλισμου της RAF, υποσμηναγός David C. Nutting, που συμμετέχει με την ειδικότητα του επιθεωρητή αεροπορικού ηλεκτρονικού εξοπλισμού σε κλιμάκιο ερευνητών της CIOS, φθάνει γεμάτος ελπίδες στις εγκαταστάσεις της PHILIPS στο Eindhoνen, για να αντιμετωπίσει μία απίστευτα εχθρική συμπεριφορά (η CIOS-Combined Intelligence Objectiνes Subcommittee/Κοινή Υποεπιτροπή Πληροφοριών Στόχων σχηματίζεται στις αρχές Αυγούστου του 1944 με σκοπό τον εντοπισμό και την συλλογή τεχνολογικών λαφύρων στην Γερμανία).
Ο Nutting έχει αρχικά ακολουθήσει την ειδική μονάδα 30AU που έχει συσταθεί από τον πλωτάρχη και πατέρα του πασίγνωστου λογοτεχνικού και κινηματογραφικού ήρωα James Bond, τον Αύγουστο του 1944 στην Βόρειο Γαλλία, όπου από τις αυτοψίες του σε σταθμούς ραντάρ μεγάλης εμβέλειας έχει εντοπίσει εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας που προέρχεται από την γνωστή ολλανδική εταιρεία PHILIPS.
Όμως, όπως τονίζει πικρόχολα στην αναφορά του από το Eindhoνen, "...η διοίκηση της εταιρείας έχει επινοήσει σωρεία προβλημάτων, τα οποία επικαλείται συνεχώς, ώστε να αποτραπεί η οποιαδήποτε πρόσβασή μας στα συστήματα αεροπλοήγησης και τηλεκατεύθυνσης που κατασκευάζoνται στις εγκαταστάσεις της. Τελικά, όταν μου δηλώνεται πως έχουν χαθεί όλα τα κλειδιά, παραβίασα εκνευρισμένος ένα κιβώτιο και με έκπληξη ανακάλυψα ένα απίστευτα εξελιγμένο ραδιοϋψομετρικό όργανο για σύστημα πλοήγησης πυραύλου". Αν και τα υπόλοιπα μέλη του κλιμακίου αποδίδουν την συμπεριφορά των στελεχών της PHILIPS, στις φοβίες τους να καταγορηθούν για την απροκάλυπτα ομαλή συνεργασία τους με τους Γερμανούς και ενδεχόμενα και για άλλες πιθανές ύποπτες σχέσεις, τελικά δίδονται διαβεβαιώσεις και υποσχέσεις για την προστασία τους και τον σεβασμό των ευρσιτεχνιών και των καινοτομιών της εταιρείας.
Τα ευρήματα πάντως του Nutting στην Βόρειο Γαλία και στο Eindhoνen, πιστοποιούν πως η εταιρεία αποτελεί μία από τις προστατευόμενες του καθεστώτος, με συνέπεια να κινητοποιηθούν τα τεχνολογικά κλιμάκια ερευνών της CIOS, για να εντοπίσουν και άλλες καινοτομίες της που αξιοποιούνται από τους Γερμανούς
Το Υπόγειο Συγκρότημα
Μετά τους δύο σφοδρούς βομβαρδισμούς της RAF στις 6 Δεκεμβρίου του 1942 και στις 30 Μαρτίου του 1943, στις εγκαταστάσεις της PHILIPS στο Eindhoνen, που προκαλούν μεγάλες ζημίες και αρκετά θύματα στο προσωπικό που απαρτίζεται κυρίως από Ολλανδούς, αποφασίζεται η μετακίνηση των γραμμών παραγωγής των εξελιγμένων ηλεκτρονικών συσκευών και λυχνιών σε υπόγειες εγκαταστάσεις. Ήδη έχει επιλεγεί η τοποθεσία, ενώ η εταιρεία για λόγους ασφαλείας έχει μεταφέρει νομικά από τα μέσα του 1940 την έδρα της στις Ολλανδικές Αντίλλες, ώστε να αποφύγει κάθε προοπτική κατάσχεσης περιουσιακών της στοιχείων και κυρίως ευρεσιτεχνιών από τις αμερικανικές αρχές, λόγω των εκτενών δραστηριοτήτων της στις ΗΠΑ μέσω θυγατρικών.
Αριστερά, στοά με εργαλειομηχανές στο 4ο επίπεδο της Porta (Α-2c) και δεξιά, στοά με εγκατεστημένες εργαλειομηχανές τύλιξης στο 2ο επίπεδο (Hamburger Stiftung zur Förderung von Wissenschaft und Kultur/Hrsg, INDUSTRIE BEHÖRDEN UND KONZENTRATIONS LAGER 1938-1945/ Reactionen 1988-1989)
Οι εργασίες εγκαινιάζονται στα τέλη Μαρτίου του 1943 στην περιοχή παλαιών λατομείων προς τον νότο του Minden στην Βεστφαλία και η Φάση Α ολοκληρώνεται τον Σεπτέμβριο με την παράδοση χώρων επιφανείας 5.000 m2, με την Φάση Β να τερματίζεται τον Μάϊο του 1944 με την παράδοση επιπλέον χώρων, επιφανείας 9.000 m2. Οι εγκαταστάσεις υιοθετούν σχεδιασμό πολλαπλών επιπέδων και οι εκσκαφές δεν παρουσιάζουν προβλήματα, λόγω του ότι το υπέδαφος αποτελείται κυρίως από αμμολιθικά πετρώματα, παραμένοντας γεωλογικά σταθερό. Με την κωδική ονομασία Porta ή Α-2c, οι χώροι τους καλύπτουν συνολικά σε 9 επίπεδα 14.000 m2 με την κύρια είσοδο στο 7ο επίπεδο να συνδέεται με υπόγεια καλωδιακή γραμμή μεταφοράς φορτίων με τον κεντρικό οδικό άξονα του Hausberg. Στον ίδιο χώρο καταλήγει ο ανελκυστήρας υψηλών ταχυτήτων, διαστάσεων 3,3Χ4,3 m, με μεταφορική δυναμικότητα της τάξης των 5.000 kgr, όπου επίσης τερματίζει και το κάθετο φρεάτιό του, χωρίς να συνεχίζει προς επόμενα δύο επίπεδα (8ο και 9ο) προς την επιφάνεια.
Το υπόγειο συγκρότημα διαθέτει ένα εξαιρετικό σύστημα εξαερισμού, ιονιστές και μία ευρηματική διάταξη θέρμανσης/κλιματισμού που διατηρεί σταθερές μικροκλιματικές συνθήκες στα επίπεδα, λόγω της ευαισθησίας των παραγόμενων ηλεκτρονικών ειδών.
Αριστερά, χώρος γραφείου στο 9ο επίπεδο Porta (Α-2c) και δεξιά ο χώρος εποπτείας γραμμής παραγωγής στο 4ο και 5ο επίπεδο (Hamburger Stiftung zur Förderung von Wissenschaft und Kultur/Hrsg, INDUSTRIE BEHÖRDEN UND KONZENTRATIONS LAGER 1938-1945/ Reactionen 1988-1989)
Το 9ο επίπεδο αποτελεί χώρο γραφείων και υποδοχής, σχεδόν στην επιφάνεια του εδάφους, διαθέτοντας μία πλευρική θωρακισμένη είσοδο, για την εξυπηρέτηση του προσωπικού, ενώ το 8ο και αμέσως επόμενο, αποτελεί χώρο προετοιμασίας καθοδικών ηλεκτροδίων και νημάτων ηλεκτρολογικού εξοπλισμού. Το 7ο επίπεδο περιλαμβάνει την κύρια είσοδο στις εγκαταστάσεις, θωρακισμένη με οπλισμένο σκυρόδεμα πάχους 1,10 m και χώρους συναρμολόγησης καθοδικών ηλεκτροδίων και νημάτων βολφραμίου για λυχνίες, με το 6ο να αξιοποιείται κυρίως για την στέγαση γραφείων και κοιτώνων του προσωπικού.
Στα δύο αυτά επίπεδα έχουν διατεθεί χώροι για την συνεργαζόμενη με την PHILIPS εταιρεία RENTROP του Stadthagen που κατασκευάζει τηλεκατευθυνόμενες βόμβες αξιοποιώντας ηλεκτρονικό εξοπλισμό της πρώτης. Το 5ο επίπεδο και μάλλον το σημαντικότερο της παραγωγικής διαδικασίας, στεγάζει μηχανές σχεδιασμού και επεξεργασίας νημάτων για καθοδικές λυχνίες, θαλάμους πειραματικών δοκιμών, ενώ συνδέεται και με μεγάλη σήραγγα που διατίθεται στην εταιρεία KARSTEN του Αμβούργου, υποκατασκευάστρια της PHILIPS σε εξαρτήματα μαρμαρυγίας. Το 4ο επίπεδο αποτελεί τον χώρο των γραμμών τελικής συναρμολόγησης και των ποιοτικών δοκιμών, ενώ το 3ο επίπεδο διατίθεται και αυτό κατά ένα μέρος για τις γραμμές συναρμολόγησης με το υπόλοιπο να διαμορφώνεται σε χώρους αποθήκευσης. Το 2ο επίπεδο αξιοποιείται για την στέγαση των μηχανισμών τύλιξης πλέγματος, ενώ το 1ο αποτελεί χώρο εργαλειοθηκών και μηχανουργείων συντήρησης του εξοπλισμού.
Οι εγκαταστάσεις λειτουργούν 20 ώρες το εικοσιτετράωρο, με τρείς βάρδιες, εκ των οποίων δύο είναι εξάωρες και μία οκτάωρη.
Κλιμάκιο 536, CIOS
Το κλιμάκιο 536 του CIOS υπό τον P. Mertz, που καταφθάνει στην περιοχή στα τέλη Απριλίου του 1945, μένει εμβρόντητο με την τελειότητα του έργου, καθώς το υπόγειο συγκρότημα έχει κατασκευασθεί για να παραμένει απρόσβλητο ακόμα και στις βόμβες Tallboy των 5.500 κιλών, τις τότε ισχυρότερες βόμβες των Συμμάχων. Ο μηχανουργικός και ηλεκτρονικός εξοπλισμός του ανταποκρίνεται στις υψηλότερες τεχνικές προδιαγραφές της εποχής, ενώ οι χώροι των εργαστηρίων και των γραμμών συναρμολόγησης εμφανίζονται ιδιαίτερα ευρύχωροι καθώς το μέσο πλάτος των υπογείων σηράγγων κυμαίνεται με μικρές διαφορές στα 8 m. Συνδέεται με δύο σήραγγες μήκους 100 m με το παρακείμενο υπόγειο συγκρότημα παραγωγής λιπαντικών Dachs I, από το οποίο τροφοδοτείται με ηλεκτρική ενέργεια με γραμμή υψηλής τάσης 6.000 Volt, αλλά με ένα σύστημα μετασχηματιστών επιτυγχάνεται μετατροπή στα 400 Volt, σε τριφασικό σύστημα μεταφοράς ηλεκτρικού φορτίου. Ο φωτισμός κρίνεται εξαιρετικός, με λαμπτήρες συνολικής ισχύος 4 Κilowatt ανά διαστήματα 8Χ8 m.
Σελίδα από την αναφορά προόδου των εργασιών στην Porta Westfalica της 20ης Μαΐου του 1944, με τοπογραφικό του υπογείου συγκροτήματος Α-2c, του προϊσταμένου της Τεχνικής Υπηρεσίας της SS Dr. Hans Kammler, που αναλαμβάνει και επίσημα τον έλεγχο όλων των προγραμμάτων μυστικών όπλων στις 31 Ιανουαρίου του 1945 με διαταγή του Hitler (United States Holocaust Memorial Museum)
Ευρηματικό αξιολογείται το σύστημα διατήρησης σταθερών μικροκλιματικών συνθηκών στο υπόγειο συγκρότημα μέσω ενός συστήματος ψεκασμού του αέρα τροφοδοτούμενου από την κεντρική παροχή ύδατος. Τα μικροσταγονίδια παρακρατούν ανεπιθύμητα σωματίδια στον αέρα και υγροποιούνται σε οριζόντια φύλλα στους αγωγούς εξαερισμού, από όπου διοχετεύονται προς το σύστημα αποχέτευσης. Ο έλεγχος της θερμοκρασίας επιτυγχάνεται μεταβάλλοντας την ροή κυκλοφορίας καθαρού αέρα, με συνέπεια να διατηρείται σταθερή μεταξύ 18,5ο – 22,0ο και η σχετική υγρασία μεταξύ 58% και 65%, με ελάχιστες τις 8 υποχρεωτικές αλλαγές κυκλοφορίας της ροής ανά ώρα.
Οι ανακρίσεις του Ολλανδού Γενικού Διευθυντή, του ηλεκτρολόγου-μηχανολόγου Dr. Goosens, του μηχανικού ορυχείων Pott που εκτελεί χρέη διευθυντή παραγωγής και του μηχανικού Haupt που εμφανίζεται να εκτελεί χρέη επιβλέποντος τεχνικού διευθυντή, αποκαλύπτουν αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό αφορά το προσωπικό των 1.200 έως και 1.500 ατόμων που απαρτίζεται κατά κύριο λόγο από γυναίκες, κρατούμενες στο στρατόπεδο του Auschwitz, οι οποίες όπως αποκαλύπτει απόρρητη διαταγή του Υπουργού Εξοπλισμών Dr. Albert Speer, προς τον περιφερειάρχη (Gauleiter) της Κάτω Σιλεσίας, Κarl Hanke στο Wroclaw (Breslau), μεταφέρονται κυρίως από εργοστάσιο της TELEFUNKEN που κατασκευάζει ασυρμάτους. Ο βασικός λόγος για την μεταφορά αυτών των γυναικών, πηγάζει από την απαίτηση της PHILIPS για εξειδικευμένο προσωπικό, καθώς στις υπόγειες αυτές εγκαταστάσεις κατασκευάζονται εκτός των άλλων και συσκευές ηλεκτρονικού πολέμου (συσκευές παρεμβολών και ηλεκτρικών αντιμέτρων).
Αν και επίσημα κλειστές, οι υπόγειες εγκαταστάσεις είναι προσπελάσιμες από άλλα μη φυλασσόμενα σημεία, εφόσον φυσικά οι επισκέπτες περάσουν απαρατήρητοι από τις τοπικές αρχές.
Κάτοψη του υπογείου συγκροτήματος της PHILIPS στην Porta Westfalica, με σχέδια των 9 επιπέδων επάνω δεξιά και των σηράγγων σύνδεσης με το υπόγειο συγκρότημα παραγωγής λιπαντικών Dachs I στην αριστερή πλευρά (UNDERGROUND FACTORIES IN GERMANY, Party 536, CIOS Report, Item N° 21, 22, 31, File N° XXXIII-36, United States Publication Board, Department, of Commerce, Office of the Publication Board, Washington, D.C., 1945)
Richard
Η εταιρεία PHILIPS συνδέεται όμως και με τα υπόγεια συγκροτήματα στην περιοχή του Litomerice (Leitmeritz) της Τσεχίας, γνωστά με την συλλογική ονομασία Richard ή B-5. H κατασκευή αυτών των εγκαταστάσεων αποφασίζεται στα τέλη του 1943 και για τον σκοπό αυτό ιδρύεται στρατόπεδο κρατουμένων στο Theresienstadt (Teresin), ώστε να τροφοδοτεί με ανειδίκευτους εργάτες τα εργοτάξια. Οι εργασίες εγκαινιάζονται στις αρχές του 1944, με την δημιουργία τριών εφαπτόμενων σχεδόν δικτύων στοών και σηράγγων που φθάνουν 70 έως 90 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και πρόκειται για το Richard I που προγραμματίζεται με συνολική επιφάνεια 60.000 m2 (παραδίδονται 12.000 m2) και προορίζεται για την στέγαση της θυγατρικής της AUTO UNION (νυν AUDI) ELSABE με αντικείμενο την κατασκευή των κινητήρων αρμάτων μάχης τύπου HL-230, το Richard II που προγραμματίζεται με συνολική επιφάνεια 15.000 m2 (παραδίδονται 8.400 m2) και προορίζεται για την στέγαση μέρους της παραγωγής της OSRAM (τότε κοινοπραξία των Auergesellschaft, Siemens & Halske και Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft-AEG) με αντικείμενο την κατασκευή ηλεκτρικών λαμπτήρων και το Richard III που προγραμματίζεται με συνολική επιφάνεια 8.000 m2 (παραδίδονται 2.000 m2) και προορίζεται για την στέγαση μέρους της παραγωγής ηλεκτρονικών λυχνιών της PHILIPS. Οι εγκαταστάσεις καταλαμβάνονται από αμερικανικές μονάδες στις 10 Μαΐου του 1945, οπότε και αποκαλύπτεται ότι τουλάχιστον 15.000 κρατούμενοι (κυρίως Πολωνοί, Ρώσσοι, Σέρβοι, Γάλλοι και Ιταλοί) έχουν εμπλακεί στα κατασκευαστικά έργα, με βαρύτατο τίμημα, καθώς οι θάνατοι υπερβαίνουν τους 5.000, από τους οποίους 4.500 αποτελούν θύματα επιδημίας τύφου. Οι εγκαταστάσεις δεν είναι επισκέψιμες, καθώς το Richard II και τμήμα του Richard I (συνολική επιφάνεια 16.000 m2), συνιστούν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα αποθήκευσης πυρηνικών αποβλήτων στην Ευρώπη και η διαχείρισή του χρηματοδοτείται πλέον από την Ε.Ε.
Μία Ανεπιθύμητη Μαρτυρία
Μεταπολεμικά η λήθη καλύπτει την κομβική εμπλοκή του χρηματοοικονομικού και βιομηχανικού ιστού της Γερμανίας σε μία απάνθρωπη εκστρατεία μαζικής συγκέντρωσης εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων με στόχο την αξιοποίησή τους σε καθεστώς καταναγκαστικής εργασίας. Όμως η ροή των ιστορικών γεγονότων συχνά επαληθεύει το πώς εντελώς απρόβλεπτες και απίστευτα τυχαίες περιστάσεις οδηγούν σε συνταρακτικές αποκαλύψεις, προκαλώντας την απόγνωση των ανθρώπων που προσπαθούν με υπερβάλλοντα ζήλο να τις διατηρήσουν αθέατες από τα φώτα της δημοσιότητας.
Το Μνημείο των θυμάτων των υπογείων εγκαταστάσεων της Porta Westfalica στο Minden (Mindener Tageblatt, 2010)
Μία από αυτές επικεντρώνεται στην εμφάνιση της Kitty Hart-Moxon, στο διεθνούς εμβέλειας ραδιοτηλεπτικό δίτυο BBC στις 19 Μαΐου του 2002. Η γυναίκα αποκαλύπτει πως σε ηλικία 17 ετών κρατείται λόγω της εβραϊκής καταγωγής της (Kitty Felix) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Auschwitz, μαζί με την μητέρα της και πολλές άλλες γυναίκες, που εκπαιδεύονται ως ηλεκτροτεχνίτριες, ώστε μετά την εκπαίδευσή τους να αποσταλούν σε βιομηχανίες ηλεκτρονικών συσκευών. Παντρεμένη πλέον και ζώντας στο Birmingham, αποκαλύπτει στον διευθυντή του Κέντρου για το Ολοκαύτωμα της Βρεταννίας, πως το 1944 υποχρεώνεται σε ένα ταξείδι σχεδόν 1.700 χιλιομέτρων από την Πολωνία στην δυτική πλευρά της Γερμανίας, που περιλαμβάνει εξοντωτική πεζοπορία στο χιόνι, διαδρομές με ανοικτά φορτηγά μεταφοράς λιθανθράκων και μετακινήσεις με σιδηροδρομικούς συρμούς σε σφραγισμένα οχήματα. Ο συνοδοιπόρος της στο απίστευτο και ακατανόητο φαινομενικά ταξείδι Stephen Smith, διευθυντής του Beth Shalom στο Nottinghamshire, του πρώτου Κέντρου Μνήμης για το Ολοκαυτωμα στην Βρεταννία, επιβεβαιώνει τις απίστευτες ταλαιπωρίες της πολυήμερης διαδρομής, αν και τότε δεν αντιλαμβάνεται τους λόγους της μετακίνησης.
Η γυναίκα μαζί με την μητέρα της και άλλες γυναίκες αποστέλλεται αρχικά σε ένα υπόγειο συγκρότημα παραγωγής ασυρμάτων στην περιοχή του Ανοβέρου, αλλά μετά από ένα μήνα μετακινείται μαζί με άλλες 400 εξειδικευμένες κρατούμενες ηλεκτροτεχνίτριες, στις υπόγειες εκαταστάσεις της Porta (Α-2c), για να αναπληρώσουν κενά προσωπικού στις γραμμές παραγωγής της PHILIPS. Η μαρτυρία ερμηνεύει ικανοποιητικά την έκταση του υπόγειου δικτύου παραγωγής εξοπλισμού κατά την διάρκεια των τελευταίων ετών του πολέμου στην Γερμανία. Η Kitty Hart-Moxon επισκέπτεται μάλιστα για τις ανάγκες της τηλεοπτικής παραγωγής του BBC την ορεινή περιοχή της Rogoznica στην Πολωνία, όπου οι Γερμανοί κατασκευάζουν ένα αχανές δίκτυο 7 υπογείων συγκροτημάτων τεραστίων διαστάσεων με την κωδική ονομασία Riese (Γίγας), με προοπτική υπόγειας σιδηροδρομικής σύνδεσης των εγκαταστάσεων, όπου σχεδιάζουν να μεταφέρουν γραμμές κατασκευής πυραύλων και άλλων μυστικών όπλων. Οι αναμνήσεις της παραμένουν οδυνηρές και πολλά από όσα της έχουν εντυπωθεί ανεξίτηλα στην μνήμη της επιμένουν να διατηρούνται ανεξήγητα.
Η σύγχρονη έδρα των κεντρικών γραφείων της PHILIPS στο Άμστερνταμ (Philips)
Οι σύγχρονοι ιστορικοί προτιμούν να αποφεύγουν έρευνες σε ιστορικά γεγονότα αυτής της υφής ή ακόμα και να ισχυρίζονται πως ορισμένες υποθέσεις είναι εξαιρετικά ευαίσθητες, ειδικά όταν αφορούν διεθνή μεγαθήρια που δεν ορωδούν στην προοπτική αξιοποίησης της καταναγκαστικής εργασίας. Ο Frits Philips πάντως, γόνος του ιδρυτή της εταιρείας Anton, επιβραβεύεται για την διάσωση 382 Εβραίων γυναικών, πείθοντας τις γερμανικές αρχές κατοχής στην Ολλανδία, πως είναι απολύτως αναγκαίες λόγω της εμπειρίας τους στις γραμμές παραγωγής της εταιρείας και το 1995 αναγνωρίζεται από το Yad Vashem (Επίσημο Ίδρυμα Μνημείου του Ολοκαυτώματος) στο Ισραήλ, άξιος να ενταχθεί μεταξύ των Δικαίων των Εθνών...
Περισσότερα και ενδιαφέροντα στοιχεία:
-D. C. Nutting, ESTABLISHMENTS ORA-GRANDIN HI, CHAUCHAT, HSTOX RADAR, August 1944, CIOS, PB 151.
-Sir Robert Watson Watt and others, D. C. Nutting, Air Technical Intelligence, PHILIPS WORKS AT EINDHOVEN, September 23-26, 1944, Target Number 1/42, CIOS, File No. III-1, Item No.1, October 6, 1944, APO 413.
-Carleton U. Dyer, RADAR AND COMMUNICATIONS TARGETS IN BELGIUM, EINDHOVEN AND AACHEN, November 1944, CIOS, XI-10 550, PB 157.
-UNDERGROUND FACTORIES IN GERMANY, Party 536, CIOS Report, Item N° 21, 22, 31, File N° XXXIII-36, United States Publication Board, Department, of Commerce, Office of the Publication Board, Washington, D.C., 1945.
-P. Mertz and others, PHILIPS UNDERGROUND VALVE PLANT, PORTA, WESTFALIA, July 1945, CIOS ER 251, PB 89.
G. L. Hunt, PHILIPS VALVO WORKS, HAMBOURG, HAMMEWERKER (VALVE WORKS), MINDEN & C. H. MULLER A. G. (X-RAY TUBE FACTORY), HAMBURG, 1945, BIOS FR 65, PB 7909.
-Hamburger Stiftung zur Förderung von Wissenschaft und Kultur/Hrsg, INDUSTRIE BEHÖRDEN UND KONZENTRATIONS LAGER 1938-1945/ Reactionen 1988-1989.
-Ludo van Eck, HET BOEK DER KAMPEN, Libertas, 1995.
-Wolf Oschlies, DAS NATIONALSOZIALISTISCHE LAGER SYSTEM, München, 2001.
-BBC TWO Documentaries, LANDMARK-DEATH MARCH, A SURVIVOR’S STORY, Sunday, 19 May 2002.
-David C. Nutting, ATTAIN BY SURPRISE, CAPTURING TOP SECRET INTELLIGENCE IN WWII, David Colver, 2003.
-THE ENCYCLOPEDIA OF THE RIGHTEOUS AMONG THE NATIONS: RESCUERS OF JEWS DURING THE HOLOCAUST: THE NETHERLANDS, Jerusalem, Yad Vashem, 2004.
Γ. Ζ. Η.
www.bankingnews.gr
Σχόλια αναγνωστών