Διάλεξη του Πέτρου Δούκα, δημάρχου Σπάρτης
Λόγω των Αμερικανικών Εκλογών της 8ης Νοεμβρίου 2016, αλλά και της επίσκεψης Μακρόν στην Αθήνα και τις αναφορές του στην αρχαία δημοκρατία, σκέφθηκα να γράψω λίγο γιά τον «Λυκούργο, το πολίτευμα της Σπάρτης, την έννοια του "Ρεπουμπλικανισμού" και την Πολιτεία του Αριστοτέλη»!
Στα διαβατήριά μας αναγράφει Ελληνική Δημοκρατία = Hellenic Republic, αλλά όχι Hellenic Democracy. Τα διαβατήρια των βρετανών αναγράφουν United Kingdom, ενώ της Βόρειας Κορέας, Democratic People's Republic of Korea, κλπ.
Στη νεοελληνική γλώσσα, Republic και Democracy εκφράζονται με την ίδια λέξη, Δημοκρατία, αν και δεν έχουν το ίδιο νόημα.
Republic (και republican) εννοείται κάθε πολίτευμα που δεν είναι επίσημα μοναρχικό (βασίλειο, kingdom), είτε είναι δημοκρατικό, είτε ακόμα και κάποιας μορφής δικτατορία ή χούντα! Αλλά οι έννοιες republican και republicanism δεν οριοθετούνται απλά από την αντίθεσή τους προς τη μοναρχία! Έχουν και κάποιες διαφορές σε σχέση με την πιο άμεση δημοκρατία (direct democracy).
ΙΙ. 3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΠΟΥ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ
1. Ο Αριστοτέλης και πλείστοι αρχαίοι Έλληνες λόγιοι θεωρούσαν ότι είναι ἣδιον (=πιό ευχάριστο, προτιμότερο) γάρ τοῖς πολλοῖς τό ζῆν ἀτάκτως ἢ τό σωφρόνως» (Πολιτικά, 1319b).
2. Προσθέτει επίσης ο Αριστοτέλης ότι οι άνθρωποι «ἀεὶ δέονται τοῦ πλείονος» (Πολιτικά, 1267b 3) «ὡς τοῦτο τέλος ὄν»(1258a 12), ότι δηλαδή επιθυμούν όλο και περισσότερα, χωρίς όριο, λες και αυτός είναι ο σκοπός της ζωής!
3. Επίσης πρώτοι οι αρχαίοι είχαν αντιληφθεί ότι κινητήρια δύναμη για τις πολιτικές εξελίξεις είναι η «πάλη των τάξεων», ότι δηλαδή, η συνεχής αντιπαλότητα μεταξύ των αριθμητικά σχετικά λίγων πλουσίων και των πολύ περισσότερων φτωχών μέσα σε κάθε κοινωνία και σε κάθε πόλη: «οἱ εὔποροι καὶ οἱ ἄποροι. ἔτι δὲ διὰ τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλοὺς ταῦτα ἐναντία μέρη φαίνεται τῶν τῆς πόλεως μορίων» (Πολιτικά, 1291b 8-10).
Αυτή τη "πάλη των τάξεων" ανέλυσε και ο Μάρξ 22 αιώνες μετά τον Αριστοτέλη, γράφοντας ότι: «the history of all hitherto existing society is the history of class struggles. Freeman and slave, patrician and plebeian, lord and serf, guild-master and journeyman, in a word, oppressor and oppressed, stood in constant opposition to one another, carried on an uninterrupted, now hidden, now open fight, a fight that each time ended, either in a revolutionary reconstitution of society at large, or in the common ruin of the contending classes.» [Marx. Μανιφέστο. κεφ.1]
ΙΙΙ. ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ
Τα πολιτεύματα λοιπόν δημιουργούνται και εξελίσσονται μέσα από τις διάφορες αντιπαραθέσεις. Όπως τα είχε περιγράψει ο Ηράκλειτος, λέγοντας ότι «πόλεμος πάντων πατήρ ἒστι» (Β 53) και «γινόμενα πάντα κατ' ἔριν καὶ χρεών» (B 80).
Ας δούμε τις βασικές τους μορφές κυρίως όπως τις κατέγραψε ο Αριστοτέλης:
I. Τα μοναρχικού τύπου:
1. Η Πλατωνική Τυραννία καλής προαίρεσης, όπου το καλύτερο πολίτευμα κατά τον Πλάτωνα θα ήταν μιά διακυβέρνηση από ένα ενάρετο και ικανό τύραννο, όπως ο πατέρας σε μιά οικογένεια που παίρνει μόνος του τις σποφάσεις για το καλό όλης της οικογένειας. Αυτός, ιδανικά, θάπρεπε να ήταν νέος, σώφρων, εὐμαθής, μνήμων, ἀνδρεῖος, μεγαλοπρεπής (Νόμοι 710-711b).
2. Η Ηρωική Βασιλεία των αρχαϊκών ετών, όπου οι βασιλιάδες ήταν αποδεκτοί από το λαό και κυβερνούσαν με μετριοπάθεια και σύμφωνα με τους πατροπαράδοτους νόμους και τα ήθη.
3. Οι "Αισυμνήται" = πολίτες υψηλού κύρους στους οποίους ο λαός ανέθετε υπερεξουσίες διά βίου, αλλά όχι κληρονομικές (Αριστοτ. 1285a30, b25, 1295a14, και Διον. Αλικαρν. Ρωμαϊκή Αρχαιολογία, τόμος πρώτος, V,73,3,3).
4. Οι Συνταγματικές Μοναρχίες Σπαρτιατικού (ή σήμερα Βρετανικού) τύπου, με βασιλιάδες που είχαν πολύ περιορισμένη πολιτική εξουσία.
5. Οι Δεσποτικές Βασιλείες Ασιατικού τύπου, όπου οι ηγεμόνες συγκέντρωναν απάνω τους ολες τις εξουσίες χωρίς να δίνουν λογαριασμό.
6. Οι Τυραννίες. Αδίστακτοι και πανίσχυροι με τα σώματα ασφαλείας τους, οι οποίοι αν και προόριζαν τους γιούς τους ως διαδόχους, δεν ανακήρυτταν τους εαυτούς τους ως «βασιλιάδες» γιατί δεν είχαν την έξωθεν καλή μαρτυρία και νομιμοποίηση. Ωστόσο οι πολίτες τους φοβόντουσαν, αλλά δεν τους παραδεχόντουσαν.
II. Τα αριστοκρατικά-ολιγαρχικά πολιτεύματα
Σε αυτά τα καθεστώτα, την εξουσία κατείχαν (α) οι παλαιές και «ευγενείς» οικογένειες, όπου «εὐγένειά ἐστίν ἀρχαῖος πλοῦτος καί ἀρετή» (Πολιτικά, 1294a 21-23] (ίσως από κάποιο κατάλογο τύπου libro d'oro πού διατηρούσαν εντεταλμένοι “καταλογείς”), και (β) οι πλούσιοι που είχαν βεβαιωμένη σημαντική περιουσία.
Δηλαδή, στην εξουσία μετείχαν όσοι είχαν πάνω από ένα επίπεδο εισοδημάτων και άρα μπορούσαν
(α) να φέρουν βαρύ (=ακριβό) οπλισμό για την άμυνα της Χώρας,
(β) να συντηρούν τον εαυτό τους κατά τη διάρκεια πολέμων και εκστρατειών.
(γ) να συνεισφέρουν με εισφορές και χορηγίες στη λειτουργία και την άμυνα της πόλης.
Μέρος αυτής της λογικής ήταν ότι ο πολύ φτωχός ούτε συνεισφέρει ουσιαστικά στα δημόσια οικονομικά, ούτε διακινδυνεύει να χάσει και τίποτα από τους εχθρούς της πόλης, αλλά ούτε είχε τη δυνατότητα να καλλιεργήσει τις γνώσεις του και να ασκηθεί στην αρετή.
Μάλιστα ο Αριστοτέλης υποστήριζε (και το επιβεβαιώνει και ο Ισοκράτης), ότι οι φτωχότεροι δεν είχαν διάθεση να πολεμήσουν για τη πατρίδα τους, άν δεν τους παρείχαν σίτηση: «ὀκνεῖν, ἂν μὴ λαμβάνωσι τροφήν», αλλά αν κάποιος αναλάμβανε «πορίζῃ τροφήν», τότε «βούλονται πολεμεῖν» (Πολιτικά, 1297b 11-13).
Στην Αθήνα η νομοθεσία του Δράκοντα (628 π.Χ) ήταν σαφέστατα ολιγαρχική (αφού μπορούσαν να εκλέγουν (να ψηφίζουν) μόνον «οί όπλα φέροντες», ενώ δικαίωμα να εκλέγονται είχαν μόνον οι ακόμα πιό πλούσιοι πεντακοσιομέδιμνοι και οι τριακοσιομέδιμνοι (ή ιππείς).
Ο Σόλων (598 π.Χ.), έκανε μεγάλο άνοιγμα προς τη δημοκρατία• έδοσε για πρώτη φορά στους φτωχούς θήτες το δικαίωμα να ψηφίζουν στην εκκλησία του δήμου, αλλά και να δικάζουν ως ένορκοι. Η δύναμη του να δικάζεις ανέβασε κατά πολύ το status του απλού Αθηναίου, έστω και αν ο Σόλων δεν τους έδοσε το δικαίωμα να εκλέγονται στα ανώτερα αξιώματα. Αυτό το δικαίωμα το απέκτησαν με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη κατά το 508/507 π.Χ.
Έτσι αν και το πολίτευμα του Σόλωνα είχε πολλά δημοκρατικά χαρακτηριστικά, παρέμενε στη βάση του μιά μείξις ολιγαρχίας και δημοκρατίας!
Σε αυτά τα πολιτεύματα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και τις περιόδους έκτακτης ανάγκης, όπου τη διοίκηση ασκούσαν «Πρόβουλοι» (Πολιτικά, 1298b 29-35, 1299b 30-38), δηλαδή ένα είδος διαρκούς επιτροπής 'εθνικής σωτηρίας', αρμόδιας να εισηγείται στον “δήμο” αποφάσεις και διατάγματα, ένα σώμα
Στην Αθήνα, μετά τη Σικελική καταστροφή του 413 π.Χ., ορίστηκαν 10 πρόβουλοι ώστε να «ἡγῶνται βέλτιστα εἶναι τῇ πόλει, συγγράψουσι περὶ τῆς σωτηρίας» (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία, 29.2.1-4)
III. ΤΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ πολιτεύματα
Τα δημοκρατικά πολιτεύματα εμφανίζονται με διάφορες παραλλαγές, όπως του Σόλωνα, του Κλεισθένη, του Εφιάλτη, του Περικλή, της περιόδου μετά την τυραννία των “τριάκοντα”, κ.α.
Βασικοί στόχοι και χαρακτηριστικά της δημοκρατίας
Πρωταρχικοί στόχοι της δημοκρατίας ήταν:
1. Η εξουσία στα χέρια της πλειοψηφίας των φτωχότερων,
2. Η ελευθερία να κανονίζει κανείς να ζει όπως προτιμάει, χωρίς να έχει αφεντικό-ιδιοκτήτη και να ζει όπως προτιμάει.
3. Η ισότητα, έστω και μεταξύ ανίσων σε αξία, καταγωγή, καλλιέργεια.
Το μεν αγαθό της ελευθερίας μπορεί να παρεκτραπεί σε ασυδοσία και αναρχία, όπου ο καθένας θεωρεί ότι μπορεί να κάνει ό,τι επιθυμεί, αδιαφορώντας για τα εύλογα δικαιώματα των άλλων. Έτσι ώστε, «ὕβριν μὲν εὐπαιδευσίαν καλοῦντες, ἀναρχίαν δὲ ἐλευθερίαν, ἀσωτίαν δὲ μεγαλοπρέπειαν, ἀναίδειαν δὲ ἀνδρείαν», και όπου το πλήθος κυριαρχείται από «τὴν τῶν μὴ ἀναγκαίων καὶ ἀνωφελῶν ἡδονῶν ἐλευθέρωσίν τε καὶ ἄνεσιν». (Πλάτων, Πολιτεία, 560e-561a)
Το δε αγαθό της ισότητας παρεκτρέπεται από την ισότητα στο δικαίωμα του εκλέγειν και του δικαιώματος να κατέλθει κάποιος ως υποψήφιος για δημόσιο αξίωμα, στο δικαίωμα συμμετοχής στις δίκες ως ένορκος και στο δικαίωμα ελέγχου των αρχόντων, στην επιθυμία για οικονομική ισότητα, με εξίσωση περιουσιών και εισοδημάτων, ανεξάρτητα από την αξία και τη προσφορά κάθε οικογένειας.
Αναρωτιώταν λοιπόν ο Αριστοτέλης, «ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ πλείους εἶναι διανέμωνται τὰ τῶν πλουσίων, τοῦτ᾽ οὐκ ἄδικόν ἐστιν;», για να καταλήξει ότι ναι, όταν «οἱ πλείους τὰ τῶν ἐλαττόνων ἂν διανέμωνται, φανερὸν ὅτι φθείρουσι τὴν πόλιν.» (Πολιτικά, 1281a 18).
Ο δε Ισοκράτης υποστήριζε ότι κάποιοι ηγέτες αντί να φροντίζουν πώς να βρουν τρόπο να βελτιώσουν οι φτωχότεροι τα εισοδήματά τους, κοιτάνε πώς θα εξισώσουν τους πλουσιότερους με τους φτωχούς, με το να φτωχύνουν οι πλουσιότεροι: «οὐ γὰρ τοῦτο σκοποῦσιν, ἐξ οὗ τρόπου τοῖς δεομένοις βίον ἐκποριοῦσιν, ἀλλ᾽ ὅπως τοὺς ἔχειν τι δοκοῦντας τοῖς ἀπόροις ἐξισώσουσιν» (Περί Ειρήνης, 131).
Όλα αυτά ήταν ζητήματα που αναζητούσε να αντιμετωπίσει η "ρεπουμπλικανική" (ή Λυκούργεια, ή Αριστοτελική) θεώρηση των πραγμάτων.
Τα βασικά στοιχεία διαφοροποίησης μεταξύ των δημοκρατιών
Κάθε δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να έχει ως κορμό το γενικό δικαίωμα του να ψηφίζουν όλοι, αλλά μπορεί να διαφέρουν και ως προς τα εξής:
1. Ποιοί έχουν το δικαίωμα να ψηφίζουν και για ποια ζητήματα;
2. Ποιοί έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν και να ψηφίζουντους διάφορους υποψήφιους για διάφορα αξιώματα;
3. Ποιοί έχουν το δικαίωμα να είναι υποψήφιοι και για ποιά αξιώματα;
4. Ποιοί έχουν το δικαίωμα ελέγχου και αναζήτησης ευθυνών από τους αξιωματούχους;
5. Ποιοι έχουν το δικαίωμα συμμετοχής στην απονομή της δικαιοσύνης;
6. Πόση θα είναι η διάρκεια κάθε αξιώματος;
7. Αν η εκλογή θα γίνει με κλήρωση ή ψηφοφορία;
8. Αν θα υπάρχει σώμα (Γερουσία, Σύγκλητος, Βουλή) που θα επεξεργάζεται τα σχέδια διατάξεων και αποφάσεων πριν αυτά τεθούν σε τελική ψηφοφορία;
9. Αν οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι με βάση τους νόμους και τις διαδικασίες, ή με βάση τη γνώμη κάθε περιστασιακής πλειοψηφίας;
10. Πως θα προστατευθούν οι αριθμητικά λιγότεροι και οι περιουσίες των πλουσιοτέρων από τις 'ορέξεις' της πλειοψηφίας του πλήθους 'των πολλών';
Από τα παραπάνω προκύπτουν τα εξής είδη δημοκρατιών:
1. Η Δημοκρατία των Νόμων (όπου οί νόμοι πρέπει να είναι καλομελετημένοι και «καλώς κεῖσθαι» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1294a 5-8), και όπου «το πλῆθος πρός τό κοινόν πολιτεύηται συμφέρον» [Πολιτικά, (1279a 37-39).
2. Δημοκρατία των Ψηφισμάτων και των δημαγωγών, όπου η πλειοψηφία θεωρεί ότι έχει το δικαίωμα να αποφασίζει επί τόπου και να διατάσσει. Δηλαδή η επιτόπου απόφασή της να είναι νέος νόμος, χωρίς να υπάρχει προαπαιτούμενη προεργασία και προετοιμασία, ή κάποιος φραγμός.
Επομένως η δημοκρατία χαρακτηρίζεται από. το κατά πόσο ο καθένας θεωρεί ελευθερία το να ζει όπως επιθυμεί «έν ὥστε ζῇ ἐν ταῖς τοιαύταις δημοκρατίαις ἕκαστος ὡς βούλεται» νομίζοντας ότι αυτό σημαίνει ή ελευθερία, και χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι το να ζεις σύμφωνα με τούς νόμους είναι «σωτηρία» (Πολιτικά, 1310a 32-34) Σε αυτές τις δημοκρατίες, ο λαός μέσω των δημαγωγών του νοιώθει να έχει περισσότερη εξουσία όταν μπορεί να παίρνει αποφάσεις επιτόπου, όταν δηλαδή, κύρια είναι τα ψηφίσματα αντί για τους νόμους «ψηφίσματα κύρια ᾖ ἀλλὰ μὴ ὁ νόμος» (1292a).
Αυτό, διευκολύνει την ανάπτυξη της δημαγωγίας και την υπερψήφιση παροχών για τη παρουσία στην εκκλησία του δήμου και στα δικαστήρια: «ἐν δὲ ταῖς δημοκρατίαις τοῖς μὲν γὰρ ἀπόροις μισθὸν πορίζουσιν ἐκκλησιάζουσι καὶ δικάζουσιν» (Πολιτικά, 1297a 36-38), ώστε να έχουν οι φτωχότεροι κίνητρο να συμμετέχουν στις συνελεύσεις και στα δικαστήρια και να εξασφαλίζεται έτσι η αριθμητική υπεροχή και η πλειοψηφία της παράταξης των φτωχών!
Ας σημειώσουμε ότι κατά τον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα, τον Ισοκράτη, τον Δημοσθένη, κ.α., οι δημαγωγοί αρχικά προωθούν αυτά που θεωρούν ότι ο λαός ούτως ή άλλως ορέγεται. Ο ίδιος ο λαός είναι ο αρχικός διαφθορέας και έπονται οι δημαγωγοί! Ο Σωκράτης προειδοποιεί τον φέρελπι Αλκιβιάδη, «μὴ διαφθαρῇς ὑπὸ τοῦ Ἀθηναίων δήμου καὶ αἰσχίων γένῃ» [Αλκιβ. 132a]
Και ας μας συμβούλευε ο Όμηρος να μην παρασυρόμαστε από τις Σειρήνες: «Σειρήνων μὲν πρῶτον ἀνώγει θεσπεσιάων
φθόγγον ἀλεύασθαι καὶ λειμῶν᾽ ἀνθεμόεντα.
160οἶον ἔμ᾽ ἠνώγει ὄπ᾽ ἀκουέμεν: ἀλλά με δεσμῷ
δήσατ᾽ ἐν ἀργαλέῳ, ὄφρ᾽ ἔμπεδον αὐτόθι μίμνω,
ὀρθὸν ἐν ἱστοπέδῃ, ἐκ δ᾽ αὐτοῦ πείρατ᾽ ἀνήφθω.
εἰ δέ κε λίσσωμαι ὑμέας λῦσαί τε κελεύω,
ὑμεῖς δὲ πλεόνεσσι τότ᾽ ἐν δεσμοῖσι πιέζειν.» [Οδύσσεια 12.158-164]
Έτσι παρατηρούσε ο Αριστοτέλης όταν μια δημοκρατία έχει διαθέσιμους οικονομικούς πόρους (εὐπορία), τότε γεννιέται ο πειρασμός να σπαταληθούν όλα τα αποθεματικά για παροχές, για να πληρώνονται οι φτωχοί ώστε να συμμετέχουν στις λαϊκές συνελεύσεις της εκκλησίας του δήμου. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο φιλόσοφος «εὐπορία τις ᾖ [ἡ] μισθοῦ τοῖς ἐκκλησιάζουσιν».Τρώγοντας έρχεται η όρεξη και η πλειοψηφία επιθυμεί να αποφασίζει για όλα, και να αφαιρεί εξουσίες από τη βουλή και έτσι «καταλύεται τῆς βουλῆς ἡ δύναμις» (Πολιτικά, 1299b 37 - 1300a 4)
Ο σπουδαίος πολιτικός επιστήμονας Alexis de Tocqueville, στο έργο του Democracy in America (1835) [Βιβλίο 1, κεφ. XV/II, "On the Unlimited Power Of Majority, And Its Consequences /The Tyranny ofDemocracy"], έγραφε ότι η πλειοψηφία μπορεί να καταντήσει τυραννική, όχι απλά με τη σωματική σου εξόντωση (όπως θα έκανε ένας απλός τύραννος); αλλά με τον ηθικό και κοινωνικό εξευτελισμό σου. Με το να σε απαξιώνει και να σε παραδίδει στη κοινή χλεύη!
"If it be admitted that a man, possessing absolute power, may misuse that power by wronging his adversaries, why should a majority not be liable to the same reproach? Men are not apt to change their characters by agglomeration; ... When I see that the right and the means of absolute command are conferred on a people or upon a king, upon an aristocracy or a democracy, a monarchy or a republic, I recognize the germ of tyranny,... the civilization of our age has refined the arts of despotism... The excesses of monarchical power had devised a variety of physical means of oppression: the democratic republics of the present day have rendered it as entirely an affair of the mind as that will which it is intended to coerce. Under the absolute sway of an individual despot the body was attacked in order to subdue the soul, and the soul escaped the blows which were directed against it and rose superior to the attempt; but such is not the course adopted by tyranny in democratic republics; there the body is left free, and the soul is enslaved. The sovereign can no longer say, "You shall think as I do on pain of death;" but he says, "You are free to think differently from me, and to retain your life, your property, and all that you possess; but if such be your determination, you are henceforth an alien among your people... You will remain among men, but you will be deprived of the rights of mankind. Your fellow-creatures will shun you like an impure being, and those who are most persuaded of your innocence will abandon you too, lest they should be shunned in their turn. Go in peace! I have given you your life, but it is an existence in comparably worse than death."
"Mr. Hamilton expresses the same opinion in the "Federalist," No. 51. "It is of great importance in a republic not only to guard the society against the oppression of its rulers, but to guard one part of the society against the injustice of the other part. Justice is the end of government. It is the end of civil society. It ever has been, and ever will be, pursued until it be obtained, or until liberty be lost in the pursuit. In a society, under the forms of which the stronger faction can readily unite and oppress the weaker, anarchy may as truly be said to reign as in a state of nature, where the weaker individual is not secured against the violence of the stronger: and as in the latter state even the stronger individuals are prompted by the uncertainty of their condition to submit to a government which may protect the weak as well as themselves, so in the former state will the more powerful factions be gradually induced by a like motive to wish for a government which will protect all parties, the weaker as well as the more powerful."
Παρόμοιες απόψεις είχαν εκφράσει κατά την αρχαιότητα ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοφάνης, ο Θουκυδίδης, ο Ισοκράτης, αλλά και φιλόσοφοι του αιώνα μας, όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, κ.α.
IV. Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ REPUBLICANISM
Γενικά η διαμόρφωση των πολιτευμάτων εξαρτάται από τα συμφέροντα που καλείται να εξυπηρετήσει αυτό το πολίτευμα «Τίς δὲ πολιτεία τίσι καὶ ποία συμφέρει ποίοις»,το οποίο με τη σειρά του εξαρτάται, από το συνολικό «ποσόν» και το συνολικό «ποιόν» κάθε τάξης, όπου το «ποσόν» αφορά στην αριθμητική υπεροχή των φτωχών, ενώ το «ποιόν» αναφέρεται στο άθροισμα του πλούτου, της παιδείας και της ευγένειας κάθε πλευράς: «ἐλευθερίανπλοῦτον παιδείαν εὐγένειαν» (Αριστοτέλης Πολιτικά, 1296b 13-28).
Επιπλέον καθοριστική είναι η φύση των κατοίκων: «δουλικώτεροι εἶναι τὰ ἤθη φύσει οἱ μὲν βάρβαροι τῶνἙλλήνων, οἱ δὲ περὶ τὴν Ἀσίαν τῶν περὶ τὴν Εὐρώπην, ὑπομένουσι τὴν δεσποτικὴν ἀρχὴν οὐδὲνδυσχεραίνοντες» (Πολιτικά, 1285a 20-23).
Βασικό χαρακτηριστικό της πολιτείας του Αριστοτέλη είναι ότι το πολίτευμα πρέπει κατά το δυνατόν να εξασφαλίζει τα έννομα συμφέροντα και του απλού λαού, αλλά καί των ευπόρων. Επιπλέον πρέπει να υπάρχει και ισχυρή μεσαία τάξη ώστε όταν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και τάξεων, να μπορεί να παρεμβληθεί ως 'ο καλύτερος διαιτητής' (που από τη φύση της είναι η μεσαία τάξη): «πιστότατος διαιτητὴς δ' ὁ μέσος» (Πολιτικά, 1295b 35).
Όλη η παρουσίαση του Αριστοτέλη στα Πολιτικά, από το 1295a-1297a, είναι ένας ύμνος στη μεσαία τάξη, ενώ ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την έννοια και τη σημασία της. Γράφει ο Αριστοτέλης, «ότι ο τοιούτος δήμος», αυτός δηλαδή που άγεται και φέρεται από ψηφίσματα που συντάσσουν οι δημαγωγοί, και που αγνοεί τους νόμους, μοιάζει με «τη τυραννίδι», αφού και οι δύο (τυραννίες και δημοκρατίες αυτού του τύπου), έχουν «τὸ ἦθος τὸ αὐτό, καὶἄμφω δεσποτικὰ τῶν βελτιόνων,», (1292a), δηλαδή και τα δύο πολιτεύματα καταπιέζουν τους πιο εύπορους, «δημεύοντες τά τῶν πλουσίων καί ἐλαττόνων» δηλαδήδημεύοντας τις περιουσίες των πλουσίων που είναι μειοψηφία (1318a 25-27). Γι’ αυτό πρότεινε ότι η σωστή "Πολιτεία" πρέπει να χαρακτηρίζεται από το σωστό μείγμα δημοκρατίας και ολιγαρχίας, ώστε να μην διακρίνεται αν ένα πολίτευμα είναι δημοκρατικό ή ολιγαρχικό!
Ποια είναι όμως τα συστατικά ενός ευσταθούς πολιτεύματος; Το πολίτευμα δεν μπορεί να απαιτεί από τους πολίτες «ἀρετὴν συγκρίνουσι τὴν ὑπὲρ τοὺς ἰδιώτας, μήτε πρὸς παιδείαν ἣ φύσεως δεῖται καὶ χορηγίας τυχηρᾶς, μήτε πρὸς πολιτείαν τὴν κατ' εὐχὴν γινομένην, ἀλλὰ βίον τε τὸν τοῖς πλείστοις κοινωνῆσαι δυνατὸν καὶ πολιτείαν ἧς τὰςπλείστας όλεις ἐνδέχεται μετασχεῖν». Δηλαδή δεν μπορεί το πολίτευμα να απαιτεί πολίτες ανώτερους από αυτό που είναι από τη φύση τους ή την ικανότητά τους να εκπαιδευθούν ή κάποια άλλη εύνοια της τύχης (Πολιτικά,1295a 30-33)
Θεωρούσε ότι το πιο σταθερό πολίτευμα θα μπορούσε να είναι ένα όπου η πρωτοβάθμια γενική συνέλευση όλου του λαού (εκκλησία του δήμου), θα ελέγχετο κατά κάποιοντρόπο από μια (δευτεροβάθμια) Βουλή (ή Γερουσία), η οποία θα ήταν ουσιαστικά το ανώτατο «κύριον» όργανο της πολιτείας και «κυρία πάντων τών άρχών», αφού αυτή θα είχε την εντολή να «προκάθηται τοῦ πλήθους», θα ήταν το όργανο «το συνάγον» την εκκλησία του δήμου και αυτό που καθορίζει «τό τέλος καί την εἰσφοράν», δηλ. αυτό που θα επιβλέπει την εκτέλεση των αποφάσεων και την ημερήσια διάταξη, αλλά και τα φορολογικά ζητήματα (1322b 12-18). Επιπλέον πρότεινε τα εξής:
• όλοι να έχουν το δικαίωμα να εκλέγουν και να συμμετέχουν στα κοινά, γιατί «τό μή μεταδιδόναι μηδέ μετέχειν φοβερόν» (1281b).
• Να μην είναι όλοι επιλέξιμοι γιά όλα τα αξιώματα, γιατί όταν είναι επιλέξιμος οποιοσδήποτε από «τό πλήθος μετέχειν τῶν ἀρχῶν τῶν μεγίστων ούκ ἀσφαλές»(1281b]).
• Επιπλέον πρέπει να εξασφαλίζεται ένα σημαντικό ποσοστό εξουσίας γιά τη “μειοψηφία” των ευπόρων («ἐκ τινῶν») (1301b 14-14]) που συχνά ήταν και πιόκαλλιεργημένοι και «δ' ἐνίων,... ἢ ἐκ προκρίτων»,δηλαδή ατόμων που είχαν προεπιλεγεί με κάποια κριτήρια (1298b 5-10), ε Όταν η Αθήνα οδηγήθηκε σε ολιγαρχικό σύστημα διακυβέρνησης μετά τη καταστροφή στη Σικελία, η επιλογή των μελών της Βουλής των 400 και των αρχόντων έγινε «ἐκπροκρίτων» (Αθηναίων Πολιτεία, 30.2.11-22 και 31.1.3-5).
• Τα αξιώματα που εμπεριέχουν μεγάλες εξουσίες να δίδονται γιά μικρά χρονικά διαστήματα, ώστε να μην προλαβαίνει κανείς να δημιουργήσει δυναστείες, αλλά και να δίδεται η δυνατότητα σε περισσότερους να συμμετέχουν «μᾶλλον πει-
ρᾶσθαι μικρὰς καὶ πολυχρονίους διδόναι τιμὰς ἢ βραχὺ μεγάλας» (Πολιτικά, 1308b 12-15), και «ὀλιγοχρονίους εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ πάσας ἢ ὅσας ἐνδέχεται» (Πολιτικά, 1317b 25-26)
• Κανενός και καμιάς τάξης η δύναμη να μην αυξάνεται "πέρα από τη συμμετρία" «μήτ' αὐξάνειν λίαν μηθέναπαρὰ τὴν συμμετρίαν» καί μηδένα ἐγγίγνεσθαι
πολὺ ὑπερέχοντα δυνάμει μήτε φίλων μήτε χρημάτων» (1308b 12-19). Όταν «τό τῶν ἀπόρων πλῆθοςλανθάνει αὐξανόμενον» (=όταν η τάξη των φτωχών αυξάνει χωρίς να το αντιληφθεί κανείς), αυτό μπορεί να οδηγήσει σε «επαναστάσεις» και έτσι επέρχονται «μεταβολαί τῶν πολιτειῶν» (1303a 1-4, και 1302b 33-360
• Να υπάρχει και να δυναμώνει η μεσαία τάξη «τόμέτριον ἂριστον καί τό μέσον,... δῆλον ἂρα καί ή κοινωνία ή πολιτική αρίστη ἡ διά τῶν μέσων», γιατί η μεσαία τάξη «κωλύει γίγνεσθαι τάς ὑπερβολάς» = όπου υπάρχει ισχυρή μεσαία τάξη το πολίτευμα είναι το καλύτερο δυνατόν, γιατί η μεσαία τάξη αποτρέπει τις ακρότητες [1295b-1296a]
• Η πλειοψηφία των φτωχότερων, να μην ψηφίζει διατάγματα αρπαγής της περιουσίας των πλουσιότερων « ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ
πλείους εἶναι διανέμωνται τὰ τῶν πλουσίων, τοῦτ' οὐκἄδικόν ἐστιν;» (1281a), αντίθετα, αντί να εμφανίζεται «μαχόμενοι τοῖς εύπόροις», να δείχνει ότι έχει κατά νου και τα συμφέροντα των ευπόρων και να μιλά «ύπέρ εὐπόρων» (1310a).
• Να εκπαιδεύονται σωστά για το πολίτευμα οι νέοι «παιδεύεσθαι πρός τάς πολιτείας» (1310a 13-14) και να μετριάζουν οι πολίτες τις επιθυμίες τους γιάπλούτο, έτσι ώστε να μην επιθυμούν όλοι «εἰςἂπειρον» να αποκτήσουν και άλλο πλούτο και να οξύνονται έτσι οι αντιπαλότητες «μᾶλλον γὰρ δεῖ τὰςἐπιθυμίας
ὁμαλίζειν ἢ τὰς οὐσίας» 1266b 29-31], ώστε τουλάχιστον οι σοβαροί και «ἐπιεικεῖς τῇ φύσει τοιούτους παρασκευάζειν ὥστε μὴ βούλεσθαιπλεονεκτεῖν» (1267b 7), αλλά και οι φαύλοι να μην καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις πλούτου.
• Οι ίδιοι οι πολίτες και καμιά κοινωνική τάξη να μη θέλει να αλλάξει το πολίτευμα: «τῷ μηδ' ἂν βούλεσθαιπολιτείαν ἑτέραν μηθὲν τῶν τῆς πόλεως μορίων ὅλως(1294b), όπως οι αρχαίοι Σπαρτιάτες αποδέχονταν το πολίτευμα του Λυκούργου.
Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΣΜΟΣ
Αυτά ήταν καίρια ζητήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν και οι πατέρες του συντάγματος των ΗΠΑ, δηλαδή πώς να ξεπεράσουν τη τάση για λαϊκισμό και για κατάχρηση της εξουσίας από κάθε πλειοψηφία. Ο μετέπειτα 4ος Προέδροςτων ΗΠΑ (και Ελληνομαθής), James Madison έγραφε το 1787 (στις μυστικές συνδιασκέψεις για το πολιτειακό σύστημα των ΗΠΑ μετά την επίτευξη της Ανεξαρτησίας) πως: «αν οι εκλογές ήταν ανοιχτές σε όλες τις τάξεις των ανθρώπων, δεν θα υπήρχε ασφάλεια για την κτηματική περιουσία των γαιοκτημόνων…». Επιπλέον "Πολύ σύντομα θα ψηφιζόντουσαν αγροτικοί νόμοι για αναδασμούς... Οι γαιοκτήμονες πρέπει να έχουν μερίδιο στην εξουσία και να υπάρχουν έλεγχοι μεταξύ της πλειοψηφίας και των γαιοκτημόνων, ώστε να προστατεύονται οι έχοντες από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας."
Όσα δηλαδή είχε επισημάνει ο Αριστοτέλης 22 αιώνες νωρίτερα: (1) «βέλτιστος ό δῆμος ὁ γεωργικός» γιατί οι αγρότες «πρός τοῖς ἒργοις διατρίβουσι καί τῶν ἀλλοτρίωνούκ ἐπιθυμοῦσιν» (1318b 7-15) και ότι είναι άδικο μιαπλειοψηφία βασιζόμενη στη μεγάλη αριθμητική της υπεροχή, να αρπάξει και να διαμοιράσει τις περιουσίες των πλουσίων: «ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ πλείους εἶναι διανέμωνταιτὰ τῶν πλουσίων, τοῦτ' οὐκ ἄδικόν ἐστιν;» (1281a).
Ο πρώτος Υπουργός των Οικονομικών των ΗΠΑ, Alexander Hamilton (1787), έγραφε πως η ανθρωπότητα είναι βάναυση, "vicious and can be operated upon", γιαυτόπρέπει να αποφευχθεί μιά κατάσταση όπου όλος ο λαός θα μαζεύεται κάθε χρόνο γιά να ψηφίσει στα διάφορα ζητήματα, γιατί αυτό θα βόλευε "the demagogue and themiddling politician" αντί για τους ευπορότερους και σοβαρότερους "gentlemen of fortune andabilities".Θεωρούσε ότι, "people are turbulent andchanging; they seldom judge or determine right που σαφώς παραπέμπει στο αριστοτελικό «ἥδιον γὰρ τοῖς πολ-
λοῖς τὸ ζῆν ἀτάκτως ἢ τὸ σωφρόνως» (Πολιτικά, 1319b).
"Give therefore to the first class (στους γαιοκτήμονες), a distinct, permanent share in the government. They will check the unsteadiness of the second, and as they cannot receive any advantage by a change, they therefore will ever maintain good government" που επίσης παραπέμπει στηνφράση «τῷ μηδ' ἂν βούλεσθαι πολιτείαν ἑτέραν μηθὲν τῶντῆς πόλεως μορίων ὅλως» του Αριστοτέλη (1294b). Ακολούθως διερωτάται: "Can a democratic assembly, who annually revolve in the mass of the people, be supposed steadily to pursue the public good? "Nothing but a permanent body can check the imprudence of democracy. Their turbulent and uncontroling disposition requires checks...."
Ο κυβερνήτης της Νότιας Καρολίνας John Rutledge και μετέπειτα δεύτερος (χρονολογικά) Πρόεδρος του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ (Chief Justice of theSupreme Court of the United States), θεωρούσε ότι,"αν η εκλογή των γερουσιαστών γινόταν από τα πολιτειακά κοινοβούλια, αυτό θα εξασφάλιζε κάποιοι καλύτερη ποιότητα εκπροσώπηση από ότι αν ήταν η εκλογή απευθείας από το λαό." Αυτό είναι και ένα βασικό στοιχείο του ρεπουμπλικανισμού: το να μην παίρνονται όλες οι αποφάσεις άμεσα από το λαό, αλλά να υπάρχει ένα σύστημα 'φιλτραρίσματος, βλ. και παρακάτω. [βλ. "Notes of the Secret Debates of the Federal Convention of 1787, Taken by the Late Hon Robert Yates, Chief Justice of the State of New York, and One of the Delegates from ThatState to the Said Convention.
Έτσι με βάση τις παραπάνω ανησυχίες, τελικά οι Αμερικανοί υπερψήφισαν και υιοθέτησαν ένα Ρεπουμπλικανικό σύστημα με τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Δικαίωμα σε ΟΛΟΥΣ τους πολίτες να εκλέγουν και να εκλέγονται.
2. Ισότητα απέναντι στους νόμους
3. Δύο κοινοβουλευτικά σώματα, την Βουλή των Αντιπροσώπων και τη Γερουσία (όπου μέχρι το 1913 η Γερουσία εκλεγόταν από τα πολιτειακά κοινοβούλια και όχι απευθείας από τον λαό)
4. Με το σύστημα του “κολλεγίου των εκλεκτόρων”(Electoral College, ένα ακόμη 'φίλτρο'), όπου σύμφωνα με το άρθρο 2 του Συντάγματος των ΗΠΑ, οι πολίτες δεν εκλέγουν απευθείας των πρόεδρο των ΗΠΑ, αλλά εκλέγουν «εκλέκτορες», που δεσμεύονται βέβαια ότι θα υπερψηφίσουν τον συγκεκριμένο υποψήφιο του κόμματος που τους όρισε ως εκλέκτoρες. Ο αριθμός των εκλεκτόρων είναι ίσος με τον αριθμό των μελών του House ofRepresentatives (435), συν τον αριθμό γερουσιαστών (100), συν 3 εκλέκτορες από την πρωτεύουσα (District ofColumbia) = σύνολο 538 εκλέκτορες. Εκτός από τις πολιτείες του Maine και της Nebraska, όλες οι πολιτείες εκλέγουν τους εκλέκτορες τους με το σύστημα “Winnertakes all”. Αν και οι εκλέκτορες από το Σύνταγμα έχουν ελευθερία να ψηφίσουν αυτόν που θέλουν αυτοί, καθολικά ψηφίζουν για τον υποψήφιο που έχει υπερψηφίσει η πολιτεία.
5. Mε την κατοχύρωση των δικαιωμάτων κάθε πολίτη απότο Bill of Rights, ήτοι την συνταγματική “χάρτα” δικαιωμάτων, ώστε ούτε η κεντρική εξουσία, ούτε η απλή επιθυμία της πλειοψηφίας να δρούν καταπιεστικά ή εξοντωτικά σε βάρος οποιουδήποτε πολίτη, ή ομάδας, ή άλλης κοινωνικής τάξης. Όπως έγραφε ο Αριστοτέλης ότι «ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ πλείους εἶναι διανέμωνται τὰ τῶνπλουσίων, τοῦτ᾽ οὐκ ἄδικόν ἐστιν;», (Πολιτικά, 1281a).
6. Με την ουσιαστική ανεξαρτησία και σταθερότητα της δικαστικής εξουσίας, με το Ανώτατο Δικαστήριο US Supreme Court να έχει την εξουσία να χαρακτηρίζει αντισυνταγματικούς, νόμους και διατάγματα που κρίνει πως δεν είναι σύμφωνα με το αμερικανικό Σύνταγμα, αλλά και να είναι ανώτατος κριτής σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων (έχοντας τη διακριτική ευχέρεια να επιλέξει με ποιά θέματα “Ομοσπονδιακού” ενδιαφέροντος επιθυμεί να εξετάσει)!
7. Με ανεξαρτησία και σταθερότητα στη Δημόσια Διοίκηση με βάση το νόμο Pendleton Civil Service ReformAct του 1883 (που ενίσχυσε την ανεξάρτητη αρχή CivilService Commission, το σύστημα civil service exams, κλπ.)
Γενικά τα κύρια χαρακτηρηστικά του ρεπουμπλικανισμού είναι κυρίως η αίσθηση της ανάγκης γιά εξασφάλιση των δικαιωμάτων της μειοψηφίας απέναντι στην επιθετικότητα της πλειοψηφίας “των ψηφισμάτων”, και της ανάγκης γιαοριοθέτηση των εξουσιών της πλειοψηφίας όπως την αντιλαμβανόταν και ο Αριστοτέλης. Γι’ αυτό επινοήθηκαν τα “φίλτρα” που ξεχωρίσαμε παραπάνω, ώστε οι αποφάσεις που αφορούν το κοινό καλό να μην λαμβάνονται ξαφνικά και μόνο σύμφωνα με μιαπεριστασιακή πλειοψηφία. Αυτά ήταν: 1. Η Γερουσία, 2. το σύστημα των εκλεκτόρων, 3. η συνταγματική κατοχύρωση Χάρτας των Δικαιωμάτων = Bill of Rights, γιά τη προστασία των πολιτών από τη κατάχρηση της εξουσίας από την πλειοψηφία και την εκτελεστική εξουσία,4. το Ανώτατο Δικαστήριο, 5. η συνύπαρξη της Ομοσπονδιακής εξουσίας (νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής), με τις αντίστοιχες των 50 Πολιτειών που έχουν αρκετούς βαθμούς διοικητικής και νομοθετικής αυτονομίας. Είναι και αυτή άλλη μια δικλείδα ασφαλείας μέσα σε αυτά τα πολλαπλά συστήματα checks & balances!
ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ
Η σταθερότητα του αμερικανικού πολιτικού συστήματος παραπέμπει στην σταθερότητα του πολιτεύματος της Σπάρτης (πάνω από 600 χρόνια σχέδόν αναλλοίωτο), όπως αυτό το συνέταξε ο μέγας νομοθέτης Λυκούργος, ο οποίος:
1. Πρώτος συνέλαβε την ιδέα μιας σταθερής και ισόβιας Γερουσίας, που θα συνέτασσε τις προτάσεις προς ψήφιση στην γενική συνέλευση ('εκκλησία του δήμου') των Σπαρτιατών που την ονόμαζαν Απέλλα. Ο Παυσανίας (Λακωνικά XI.2) χαρακτηρίζει τη γερουσία «συνέδριον Λακεδαιμονίοις κυριώτατον τῆς πολιτείας».
2. Πρώτος συνέλαβε την ανάγκη για όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στις αποφάσεις ψηφίζοντας δια βοής στην Απέλλα. Σύμφωνα με τη θεωρία του Αριστοτέλη, “οι πολλοί” όταν βρεθούνε μαζί, έστω και άν ο καθένας μεμονωμένα είναι μιά μετριότητα, ως σύνολο έχουν μιά συνολική αντίληψη που είναι πολύ καλύτερη από το άθροισμα της μετριότητας του καθενός! «πάντες μὲν γὰρ ἔχουσι συνελθόντες ἱκανὴν αἴσθησιν, καὶ μιγνύμενοι τοῖς βελτίοσι τὰς πόλεις ὠφελοῦσιν» (1281b 35-38)
Ο Λυκούργος εφάρμοσε αυτή τη καθολική συμμετοχή όλων των Σπαρτιατών στην Απέλλα σχεδόν 5 αιώνες πριν τα αναλύσει αυτά ο Αριστοτέλης. Ο λαός στην Απέλλα μπορούσε να ψηφίσει ΝΑΙ ή ΟΧΙ, αλλά δεν μπορούσε ούτε να αγορεύσει (δικαίωμα που είχαν μόνο οι 2 βασιλείς, οι 5 έφοροι και οι 28 γερουσιαστές), ούτε να αλλοιώσει την πρός ψήφιση διάταξη!
3. Πρώτος ο Λυκούργος επινόησε το σύστημα της διπλής βασιλείας που έφερε χαρακτηριστικά κάπως πιό αριστοκρατικού πολιτεύματος (δεδομένου ότι οι βασιλικοί οίκοι προέρχονταν από τα εξοχώτερα Σπαρτιατικά σόγια), αλλά και γιά να υπάρχουν μεταξύ των δύο βασιλικών οίκων, αλλά και μεταξύ των βασιλέων και όλων των άλλων θεσμών, ισορροπίες και checks & balances!
Αυτά ήταν μια πρώιμη μορφή Ρεπουμπλικανικού συστήματος έχοντας τα 3 βασικά χαρακτηριστικά:
Ι. Συμμετοχή όλων, γιατί ΟΛΟΙ οι Σπαρτιάτες πολίτες είχαν δικαίωμα:
1. Να συμμετέχουν στην Απέλλα.
2. Να ψηφίζουν τους υποψήφιους για την Γερουσία.
3. Να είναι υποψήφιοι για το αξίωμα του εφόρου.
ΙI. Όλοι ήταν ίσοι απέναντι στο νόμο
IIΙ. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονταν απευθείας από το λαό (όπως γινόταν στην Αθήνα), αλλά από τους Εφόρους που προέρχονταν από το λαό και τη Γερουσία που είχε αυξημένο κύρος! Δηλαδή από αντιπροσωπευτικά σώματα!
Αυτό το πολίτευμα, τη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ύμνησαν ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Ισοκράτης, ο Πλούταρχος, ο Ξενοφώντας, ο Πολύβιος, ο Διον. Αλικαρν. και τόσοι άλλοι!
Από τον Λυκούργο φαίνεται πως εμπνεύστηκαν ο Σόλων πολλές από τις μεταρρυθμίσεις του και ο Αριστοτέλης γιά να καθορίσει το ιδανικότερο πολίτευμα, την "Πολιτεία" του!Από τον Λυκούργο και τον Αριστοτέλη και φυσικά και από τους Ρωμαίους άντλησαν ιδέες οι "Πατέρες" του Αμερικανικού Έθνους!
Πέτρος Γ. Δούκας
Δήμαρχος Σπάρτης
www.bankingnews.gr
Στα διαβατήριά μας αναγράφει Ελληνική Δημοκρατία = Hellenic Republic, αλλά όχι Hellenic Democracy. Τα διαβατήρια των βρετανών αναγράφουν United Kingdom, ενώ της Βόρειας Κορέας, Democratic People's Republic of Korea, κλπ.
Στη νεοελληνική γλώσσα, Republic και Democracy εκφράζονται με την ίδια λέξη, Δημοκρατία, αν και δεν έχουν το ίδιο νόημα.
Republic (και republican) εννοείται κάθε πολίτευμα που δεν είναι επίσημα μοναρχικό (βασίλειο, kingdom), είτε είναι δημοκρατικό, είτε ακόμα και κάποιας μορφής δικτατορία ή χούντα! Αλλά οι έννοιες republican και republicanism δεν οριοθετούνται απλά από την αντίθεσή τους προς τη μοναρχία! Έχουν και κάποιες διαφορές σε σχέση με την πιο άμεση δημοκρατία (direct democracy).
ΙΙ. 3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΠΟΥ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ
1. Ο Αριστοτέλης και πλείστοι αρχαίοι Έλληνες λόγιοι θεωρούσαν ότι είναι ἣδιον (=πιό ευχάριστο, προτιμότερο) γάρ τοῖς πολλοῖς τό ζῆν ἀτάκτως ἢ τό σωφρόνως» (Πολιτικά, 1319b).
2. Προσθέτει επίσης ο Αριστοτέλης ότι οι άνθρωποι «ἀεὶ δέονται τοῦ πλείονος» (Πολιτικά, 1267b 3) «ὡς τοῦτο τέλος ὄν»(1258a 12), ότι δηλαδή επιθυμούν όλο και περισσότερα, χωρίς όριο, λες και αυτός είναι ο σκοπός της ζωής!
3. Επίσης πρώτοι οι αρχαίοι είχαν αντιληφθεί ότι κινητήρια δύναμη για τις πολιτικές εξελίξεις είναι η «πάλη των τάξεων», ότι δηλαδή, η συνεχής αντιπαλότητα μεταξύ των αριθμητικά σχετικά λίγων πλουσίων και των πολύ περισσότερων φτωχών μέσα σε κάθε κοινωνία και σε κάθε πόλη: «οἱ εὔποροι καὶ οἱ ἄποροι. ἔτι δὲ διὰ τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλοὺς ταῦτα ἐναντία μέρη φαίνεται τῶν τῆς πόλεως μορίων» (Πολιτικά, 1291b 8-10).
Αυτή τη "πάλη των τάξεων" ανέλυσε και ο Μάρξ 22 αιώνες μετά τον Αριστοτέλη, γράφοντας ότι: «the history of all hitherto existing society is the history of class struggles. Freeman and slave, patrician and plebeian, lord and serf, guild-master and journeyman, in a word, oppressor and oppressed, stood in constant opposition to one another, carried on an uninterrupted, now hidden, now open fight, a fight that each time ended, either in a revolutionary reconstitution of society at large, or in the common ruin of the contending classes.» [Marx. Μανιφέστο. κεφ.1]
ΙΙΙ. ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ
Τα πολιτεύματα λοιπόν δημιουργούνται και εξελίσσονται μέσα από τις διάφορες αντιπαραθέσεις. Όπως τα είχε περιγράψει ο Ηράκλειτος, λέγοντας ότι «πόλεμος πάντων πατήρ ἒστι» (Β 53) και «γινόμενα πάντα κατ' ἔριν καὶ χρεών» (B 80).
Ας δούμε τις βασικές τους μορφές κυρίως όπως τις κατέγραψε ο Αριστοτέλης:
I. Τα μοναρχικού τύπου:
1. Η Πλατωνική Τυραννία καλής προαίρεσης, όπου το καλύτερο πολίτευμα κατά τον Πλάτωνα θα ήταν μιά διακυβέρνηση από ένα ενάρετο και ικανό τύραννο, όπως ο πατέρας σε μιά οικογένεια που παίρνει μόνος του τις σποφάσεις για το καλό όλης της οικογένειας. Αυτός, ιδανικά, θάπρεπε να ήταν νέος, σώφρων, εὐμαθής, μνήμων, ἀνδρεῖος, μεγαλοπρεπής (Νόμοι 710-711b).
2. Η Ηρωική Βασιλεία των αρχαϊκών ετών, όπου οι βασιλιάδες ήταν αποδεκτοί από το λαό και κυβερνούσαν με μετριοπάθεια και σύμφωνα με τους πατροπαράδοτους νόμους και τα ήθη.
3. Οι "Αισυμνήται" = πολίτες υψηλού κύρους στους οποίους ο λαός ανέθετε υπερεξουσίες διά βίου, αλλά όχι κληρονομικές (Αριστοτ. 1285a30, b25, 1295a14, και Διον. Αλικαρν. Ρωμαϊκή Αρχαιολογία, τόμος πρώτος, V,73,3,3).
4. Οι Συνταγματικές Μοναρχίες Σπαρτιατικού (ή σήμερα Βρετανικού) τύπου, με βασιλιάδες που είχαν πολύ περιορισμένη πολιτική εξουσία.
5. Οι Δεσποτικές Βασιλείες Ασιατικού τύπου, όπου οι ηγεμόνες συγκέντρωναν απάνω τους ολες τις εξουσίες χωρίς να δίνουν λογαριασμό.
6. Οι Τυραννίες. Αδίστακτοι και πανίσχυροι με τα σώματα ασφαλείας τους, οι οποίοι αν και προόριζαν τους γιούς τους ως διαδόχους, δεν ανακήρυτταν τους εαυτούς τους ως «βασιλιάδες» γιατί δεν είχαν την έξωθεν καλή μαρτυρία και νομιμοποίηση. Ωστόσο οι πολίτες τους φοβόντουσαν, αλλά δεν τους παραδεχόντουσαν.
II. Τα αριστοκρατικά-ολιγαρχικά πολιτεύματα
Σε αυτά τα καθεστώτα, την εξουσία κατείχαν (α) οι παλαιές και «ευγενείς» οικογένειες, όπου «εὐγένειά ἐστίν ἀρχαῖος πλοῦτος καί ἀρετή» (Πολιτικά, 1294a 21-23] (ίσως από κάποιο κατάλογο τύπου libro d'oro πού διατηρούσαν εντεταλμένοι “καταλογείς”), και (β) οι πλούσιοι που είχαν βεβαιωμένη σημαντική περιουσία.
Δηλαδή, στην εξουσία μετείχαν όσοι είχαν πάνω από ένα επίπεδο εισοδημάτων και άρα μπορούσαν
(α) να φέρουν βαρύ (=ακριβό) οπλισμό για την άμυνα της Χώρας,
(β) να συντηρούν τον εαυτό τους κατά τη διάρκεια πολέμων και εκστρατειών.
(γ) να συνεισφέρουν με εισφορές και χορηγίες στη λειτουργία και την άμυνα της πόλης.
Μέρος αυτής της λογικής ήταν ότι ο πολύ φτωχός ούτε συνεισφέρει ουσιαστικά στα δημόσια οικονομικά, ούτε διακινδυνεύει να χάσει και τίποτα από τους εχθρούς της πόλης, αλλά ούτε είχε τη δυνατότητα να καλλιεργήσει τις γνώσεις του και να ασκηθεί στην αρετή.
Μάλιστα ο Αριστοτέλης υποστήριζε (και το επιβεβαιώνει και ο Ισοκράτης), ότι οι φτωχότεροι δεν είχαν διάθεση να πολεμήσουν για τη πατρίδα τους, άν δεν τους παρείχαν σίτηση: «ὀκνεῖν, ἂν μὴ λαμβάνωσι τροφήν», αλλά αν κάποιος αναλάμβανε «πορίζῃ τροφήν», τότε «βούλονται πολεμεῖν» (Πολιτικά, 1297b 11-13).
Στην Αθήνα η νομοθεσία του Δράκοντα (628 π.Χ) ήταν σαφέστατα ολιγαρχική (αφού μπορούσαν να εκλέγουν (να ψηφίζουν) μόνον «οί όπλα φέροντες», ενώ δικαίωμα να εκλέγονται είχαν μόνον οι ακόμα πιό πλούσιοι πεντακοσιομέδιμνοι και οι τριακοσιομέδιμνοι (ή ιππείς).
Ο Σόλων (598 π.Χ.), έκανε μεγάλο άνοιγμα προς τη δημοκρατία• έδοσε για πρώτη φορά στους φτωχούς θήτες το δικαίωμα να ψηφίζουν στην εκκλησία του δήμου, αλλά και να δικάζουν ως ένορκοι. Η δύναμη του να δικάζεις ανέβασε κατά πολύ το status του απλού Αθηναίου, έστω και αν ο Σόλων δεν τους έδοσε το δικαίωμα να εκλέγονται στα ανώτερα αξιώματα. Αυτό το δικαίωμα το απέκτησαν με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη κατά το 508/507 π.Χ.
Έτσι αν και το πολίτευμα του Σόλωνα είχε πολλά δημοκρατικά χαρακτηριστικά, παρέμενε στη βάση του μιά μείξις ολιγαρχίας και δημοκρατίας!
Σε αυτά τα πολιτεύματα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και τις περιόδους έκτακτης ανάγκης, όπου τη διοίκηση ασκούσαν «Πρόβουλοι» (Πολιτικά, 1298b 29-35, 1299b 30-38), δηλαδή ένα είδος διαρκούς επιτροπής 'εθνικής σωτηρίας', αρμόδιας να εισηγείται στον “δήμο” αποφάσεις και διατάγματα, ένα σώμα
Στην Αθήνα, μετά τη Σικελική καταστροφή του 413 π.Χ., ορίστηκαν 10 πρόβουλοι ώστε να «ἡγῶνται βέλτιστα εἶναι τῇ πόλει, συγγράψουσι περὶ τῆς σωτηρίας» (Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία, 29.2.1-4)
III. ΤΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ πολιτεύματα
Τα δημοκρατικά πολιτεύματα εμφανίζονται με διάφορες παραλλαγές, όπως του Σόλωνα, του Κλεισθένη, του Εφιάλτη, του Περικλή, της περιόδου μετά την τυραννία των “τριάκοντα”, κ.α.
Βασικοί στόχοι και χαρακτηριστικά της δημοκρατίας
Πρωταρχικοί στόχοι της δημοκρατίας ήταν:
1. Η εξουσία στα χέρια της πλειοψηφίας των φτωχότερων,
2. Η ελευθερία να κανονίζει κανείς να ζει όπως προτιμάει, χωρίς να έχει αφεντικό-ιδιοκτήτη και να ζει όπως προτιμάει.
3. Η ισότητα, έστω και μεταξύ ανίσων σε αξία, καταγωγή, καλλιέργεια.
Το μεν αγαθό της ελευθερίας μπορεί να παρεκτραπεί σε ασυδοσία και αναρχία, όπου ο καθένας θεωρεί ότι μπορεί να κάνει ό,τι επιθυμεί, αδιαφορώντας για τα εύλογα δικαιώματα των άλλων. Έτσι ώστε, «ὕβριν μὲν εὐπαιδευσίαν καλοῦντες, ἀναρχίαν δὲ ἐλευθερίαν, ἀσωτίαν δὲ μεγαλοπρέπειαν, ἀναίδειαν δὲ ἀνδρείαν», και όπου το πλήθος κυριαρχείται από «τὴν τῶν μὴ ἀναγκαίων καὶ ἀνωφελῶν ἡδονῶν ἐλευθέρωσίν τε καὶ ἄνεσιν». (Πλάτων, Πολιτεία, 560e-561a)
Το δε αγαθό της ισότητας παρεκτρέπεται από την ισότητα στο δικαίωμα του εκλέγειν και του δικαιώματος να κατέλθει κάποιος ως υποψήφιος για δημόσιο αξίωμα, στο δικαίωμα συμμετοχής στις δίκες ως ένορκος και στο δικαίωμα ελέγχου των αρχόντων, στην επιθυμία για οικονομική ισότητα, με εξίσωση περιουσιών και εισοδημάτων, ανεξάρτητα από την αξία και τη προσφορά κάθε οικογένειας.
Αναρωτιώταν λοιπόν ο Αριστοτέλης, «ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ πλείους εἶναι διανέμωνται τὰ τῶν πλουσίων, τοῦτ᾽ οὐκ ἄδικόν ἐστιν;», για να καταλήξει ότι ναι, όταν «οἱ πλείους τὰ τῶν ἐλαττόνων ἂν διανέμωνται, φανερὸν ὅτι φθείρουσι τὴν πόλιν.» (Πολιτικά, 1281a 18).
Ο δε Ισοκράτης υποστήριζε ότι κάποιοι ηγέτες αντί να φροντίζουν πώς να βρουν τρόπο να βελτιώσουν οι φτωχότεροι τα εισοδήματά τους, κοιτάνε πώς θα εξισώσουν τους πλουσιότερους με τους φτωχούς, με το να φτωχύνουν οι πλουσιότεροι: «οὐ γὰρ τοῦτο σκοποῦσιν, ἐξ οὗ τρόπου τοῖς δεομένοις βίον ἐκποριοῦσιν, ἀλλ᾽ ὅπως τοὺς ἔχειν τι δοκοῦντας τοῖς ἀπόροις ἐξισώσουσιν» (Περί Ειρήνης, 131).
Όλα αυτά ήταν ζητήματα που αναζητούσε να αντιμετωπίσει η "ρεπουμπλικανική" (ή Λυκούργεια, ή Αριστοτελική) θεώρηση των πραγμάτων.
Τα βασικά στοιχεία διαφοροποίησης μεταξύ των δημοκρατιών
Κάθε δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να έχει ως κορμό το γενικό δικαίωμα του να ψηφίζουν όλοι, αλλά μπορεί να διαφέρουν και ως προς τα εξής:
1. Ποιοί έχουν το δικαίωμα να ψηφίζουν και για ποια ζητήματα;
2. Ποιοί έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν και να ψηφίζουντους διάφορους υποψήφιους για διάφορα αξιώματα;
3. Ποιοί έχουν το δικαίωμα να είναι υποψήφιοι και για ποιά αξιώματα;
4. Ποιοί έχουν το δικαίωμα ελέγχου και αναζήτησης ευθυνών από τους αξιωματούχους;
5. Ποιοι έχουν το δικαίωμα συμμετοχής στην απονομή της δικαιοσύνης;
6. Πόση θα είναι η διάρκεια κάθε αξιώματος;
7. Αν η εκλογή θα γίνει με κλήρωση ή ψηφοφορία;
8. Αν θα υπάρχει σώμα (Γερουσία, Σύγκλητος, Βουλή) που θα επεξεργάζεται τα σχέδια διατάξεων και αποφάσεων πριν αυτά τεθούν σε τελική ψηφοφορία;
9. Αν οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι με βάση τους νόμους και τις διαδικασίες, ή με βάση τη γνώμη κάθε περιστασιακής πλειοψηφίας;
10. Πως θα προστατευθούν οι αριθμητικά λιγότεροι και οι περιουσίες των πλουσιοτέρων από τις 'ορέξεις' της πλειοψηφίας του πλήθους 'των πολλών';
Από τα παραπάνω προκύπτουν τα εξής είδη δημοκρατιών:
1. Η Δημοκρατία των Νόμων (όπου οί νόμοι πρέπει να είναι καλομελετημένοι και «καλώς κεῖσθαι» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1294a 5-8), και όπου «το πλῆθος πρός τό κοινόν πολιτεύηται συμφέρον» [Πολιτικά, (1279a 37-39).
2. Δημοκρατία των Ψηφισμάτων και των δημαγωγών, όπου η πλειοψηφία θεωρεί ότι έχει το δικαίωμα να αποφασίζει επί τόπου και να διατάσσει. Δηλαδή η επιτόπου απόφασή της να είναι νέος νόμος, χωρίς να υπάρχει προαπαιτούμενη προεργασία και προετοιμασία, ή κάποιος φραγμός.
Επομένως η δημοκρατία χαρακτηρίζεται από. το κατά πόσο ο καθένας θεωρεί ελευθερία το να ζει όπως επιθυμεί «έν ὥστε ζῇ ἐν ταῖς τοιαύταις δημοκρατίαις ἕκαστος ὡς βούλεται» νομίζοντας ότι αυτό σημαίνει ή ελευθερία, και χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι το να ζεις σύμφωνα με τούς νόμους είναι «σωτηρία» (Πολιτικά, 1310a 32-34) Σε αυτές τις δημοκρατίες, ο λαός μέσω των δημαγωγών του νοιώθει να έχει περισσότερη εξουσία όταν μπορεί να παίρνει αποφάσεις επιτόπου, όταν δηλαδή, κύρια είναι τα ψηφίσματα αντί για τους νόμους «ψηφίσματα κύρια ᾖ ἀλλὰ μὴ ὁ νόμος» (1292a).
Αυτό, διευκολύνει την ανάπτυξη της δημαγωγίας και την υπερψήφιση παροχών για τη παρουσία στην εκκλησία του δήμου και στα δικαστήρια: «ἐν δὲ ταῖς δημοκρατίαις τοῖς μὲν γὰρ ἀπόροις μισθὸν πορίζουσιν ἐκκλησιάζουσι καὶ δικάζουσιν» (Πολιτικά, 1297a 36-38), ώστε να έχουν οι φτωχότεροι κίνητρο να συμμετέχουν στις συνελεύσεις και στα δικαστήρια και να εξασφαλίζεται έτσι η αριθμητική υπεροχή και η πλειοψηφία της παράταξης των φτωχών!
Ας σημειώσουμε ότι κατά τον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα, τον Ισοκράτη, τον Δημοσθένη, κ.α., οι δημαγωγοί αρχικά προωθούν αυτά που θεωρούν ότι ο λαός ούτως ή άλλως ορέγεται. Ο ίδιος ο λαός είναι ο αρχικός διαφθορέας και έπονται οι δημαγωγοί! Ο Σωκράτης προειδοποιεί τον φέρελπι Αλκιβιάδη, «μὴ διαφθαρῇς ὑπὸ τοῦ Ἀθηναίων δήμου καὶ αἰσχίων γένῃ» [Αλκιβ. 132a]
Και ας μας συμβούλευε ο Όμηρος να μην παρασυρόμαστε από τις Σειρήνες: «Σειρήνων μὲν πρῶτον ἀνώγει θεσπεσιάων
φθόγγον ἀλεύασθαι καὶ λειμῶν᾽ ἀνθεμόεντα.
160οἶον ἔμ᾽ ἠνώγει ὄπ᾽ ἀκουέμεν: ἀλλά με δεσμῷ
δήσατ᾽ ἐν ἀργαλέῳ, ὄφρ᾽ ἔμπεδον αὐτόθι μίμνω,
ὀρθὸν ἐν ἱστοπέδῃ, ἐκ δ᾽ αὐτοῦ πείρατ᾽ ἀνήφθω.
εἰ δέ κε λίσσωμαι ὑμέας λῦσαί τε κελεύω,
ὑμεῖς δὲ πλεόνεσσι τότ᾽ ἐν δεσμοῖσι πιέζειν.» [Οδύσσεια 12.158-164]
Έτσι παρατηρούσε ο Αριστοτέλης όταν μια δημοκρατία έχει διαθέσιμους οικονομικούς πόρους (εὐπορία), τότε γεννιέται ο πειρασμός να σπαταληθούν όλα τα αποθεματικά για παροχές, για να πληρώνονται οι φτωχοί ώστε να συμμετέχουν στις λαϊκές συνελεύσεις της εκκλησίας του δήμου. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο φιλόσοφος «εὐπορία τις ᾖ [ἡ] μισθοῦ τοῖς ἐκκλησιάζουσιν».Τρώγοντας έρχεται η όρεξη και η πλειοψηφία επιθυμεί να αποφασίζει για όλα, και να αφαιρεί εξουσίες από τη βουλή και έτσι «καταλύεται τῆς βουλῆς ἡ δύναμις» (Πολιτικά, 1299b 37 - 1300a 4)
Ο σπουδαίος πολιτικός επιστήμονας Alexis de Tocqueville, στο έργο του Democracy in America (1835) [Βιβλίο 1, κεφ. XV/II, "On the Unlimited Power Of Majority, And Its Consequences /The Tyranny ofDemocracy"], έγραφε ότι η πλειοψηφία μπορεί να καταντήσει τυραννική, όχι απλά με τη σωματική σου εξόντωση (όπως θα έκανε ένας απλός τύραννος); αλλά με τον ηθικό και κοινωνικό εξευτελισμό σου. Με το να σε απαξιώνει και να σε παραδίδει στη κοινή χλεύη!
"If it be admitted that a man, possessing absolute power, may misuse that power by wronging his adversaries, why should a majority not be liable to the same reproach? Men are not apt to change their characters by agglomeration; ... When I see that the right and the means of absolute command are conferred on a people or upon a king, upon an aristocracy or a democracy, a monarchy or a republic, I recognize the germ of tyranny,... the civilization of our age has refined the arts of despotism... The excesses of monarchical power had devised a variety of physical means of oppression: the democratic republics of the present day have rendered it as entirely an affair of the mind as that will which it is intended to coerce. Under the absolute sway of an individual despot the body was attacked in order to subdue the soul, and the soul escaped the blows which were directed against it and rose superior to the attempt; but such is not the course adopted by tyranny in democratic republics; there the body is left free, and the soul is enslaved. The sovereign can no longer say, "You shall think as I do on pain of death;" but he says, "You are free to think differently from me, and to retain your life, your property, and all that you possess; but if such be your determination, you are henceforth an alien among your people... You will remain among men, but you will be deprived of the rights of mankind. Your fellow-creatures will shun you like an impure being, and those who are most persuaded of your innocence will abandon you too, lest they should be shunned in their turn. Go in peace! I have given you your life, but it is an existence in comparably worse than death."
"Mr. Hamilton expresses the same opinion in the "Federalist," No. 51. "It is of great importance in a republic not only to guard the society against the oppression of its rulers, but to guard one part of the society against the injustice of the other part. Justice is the end of government. It is the end of civil society. It ever has been, and ever will be, pursued until it be obtained, or until liberty be lost in the pursuit. In a society, under the forms of which the stronger faction can readily unite and oppress the weaker, anarchy may as truly be said to reign as in a state of nature, where the weaker individual is not secured against the violence of the stronger: and as in the latter state even the stronger individuals are prompted by the uncertainty of their condition to submit to a government which may protect the weak as well as themselves, so in the former state will the more powerful factions be gradually induced by a like motive to wish for a government which will protect all parties, the weaker as well as the more powerful."
Παρόμοιες απόψεις είχαν εκφράσει κατά την αρχαιότητα ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοφάνης, ο Θουκυδίδης, ο Ισοκράτης, αλλά και φιλόσοφοι του αιώνα μας, όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, κ.α.
IV. Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ REPUBLICANISM
Γενικά η διαμόρφωση των πολιτευμάτων εξαρτάται από τα συμφέροντα που καλείται να εξυπηρετήσει αυτό το πολίτευμα «Τίς δὲ πολιτεία τίσι καὶ ποία συμφέρει ποίοις»,το οποίο με τη σειρά του εξαρτάται, από το συνολικό «ποσόν» και το συνολικό «ποιόν» κάθε τάξης, όπου το «ποσόν» αφορά στην αριθμητική υπεροχή των φτωχών, ενώ το «ποιόν» αναφέρεται στο άθροισμα του πλούτου, της παιδείας και της ευγένειας κάθε πλευράς: «ἐλευθερίανπλοῦτον παιδείαν εὐγένειαν» (Αριστοτέλης Πολιτικά, 1296b 13-28).
Επιπλέον καθοριστική είναι η φύση των κατοίκων: «δουλικώτεροι εἶναι τὰ ἤθη φύσει οἱ μὲν βάρβαροι τῶνἙλλήνων, οἱ δὲ περὶ τὴν Ἀσίαν τῶν περὶ τὴν Εὐρώπην, ὑπομένουσι τὴν δεσποτικὴν ἀρχὴν οὐδὲνδυσχεραίνοντες» (Πολιτικά, 1285a 20-23).
Βασικό χαρακτηριστικό της πολιτείας του Αριστοτέλη είναι ότι το πολίτευμα πρέπει κατά το δυνατόν να εξασφαλίζει τα έννομα συμφέροντα και του απλού λαού, αλλά καί των ευπόρων. Επιπλέον πρέπει να υπάρχει και ισχυρή μεσαία τάξη ώστε όταν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και τάξεων, να μπορεί να παρεμβληθεί ως 'ο καλύτερος διαιτητής' (που από τη φύση της είναι η μεσαία τάξη): «πιστότατος διαιτητὴς δ' ὁ μέσος» (Πολιτικά, 1295b 35).
Όλη η παρουσίαση του Αριστοτέλη στα Πολιτικά, από το 1295a-1297a, είναι ένας ύμνος στη μεσαία τάξη, ενώ ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την έννοια και τη σημασία της. Γράφει ο Αριστοτέλης, «ότι ο τοιούτος δήμος», αυτός δηλαδή που άγεται και φέρεται από ψηφίσματα που συντάσσουν οι δημαγωγοί, και που αγνοεί τους νόμους, μοιάζει με «τη τυραννίδι», αφού και οι δύο (τυραννίες και δημοκρατίες αυτού του τύπου), έχουν «τὸ ἦθος τὸ αὐτό, καὶἄμφω δεσποτικὰ τῶν βελτιόνων,», (1292a), δηλαδή και τα δύο πολιτεύματα καταπιέζουν τους πιο εύπορους, «δημεύοντες τά τῶν πλουσίων καί ἐλαττόνων» δηλαδήδημεύοντας τις περιουσίες των πλουσίων που είναι μειοψηφία (1318a 25-27). Γι’ αυτό πρότεινε ότι η σωστή "Πολιτεία" πρέπει να χαρακτηρίζεται από το σωστό μείγμα δημοκρατίας και ολιγαρχίας, ώστε να μην διακρίνεται αν ένα πολίτευμα είναι δημοκρατικό ή ολιγαρχικό!
Ποια είναι όμως τα συστατικά ενός ευσταθούς πολιτεύματος; Το πολίτευμα δεν μπορεί να απαιτεί από τους πολίτες «ἀρετὴν συγκρίνουσι τὴν ὑπὲρ τοὺς ἰδιώτας, μήτε πρὸς παιδείαν ἣ φύσεως δεῖται καὶ χορηγίας τυχηρᾶς, μήτε πρὸς πολιτείαν τὴν κατ' εὐχὴν γινομένην, ἀλλὰ βίον τε τὸν τοῖς πλείστοις κοινωνῆσαι δυνατὸν καὶ πολιτείαν ἧς τὰςπλείστας όλεις ἐνδέχεται μετασχεῖν». Δηλαδή δεν μπορεί το πολίτευμα να απαιτεί πολίτες ανώτερους από αυτό που είναι από τη φύση τους ή την ικανότητά τους να εκπαιδευθούν ή κάποια άλλη εύνοια της τύχης (Πολιτικά,1295a 30-33)
Θεωρούσε ότι το πιο σταθερό πολίτευμα θα μπορούσε να είναι ένα όπου η πρωτοβάθμια γενική συνέλευση όλου του λαού (εκκλησία του δήμου), θα ελέγχετο κατά κάποιοντρόπο από μια (δευτεροβάθμια) Βουλή (ή Γερουσία), η οποία θα ήταν ουσιαστικά το ανώτατο «κύριον» όργανο της πολιτείας και «κυρία πάντων τών άρχών», αφού αυτή θα είχε την εντολή να «προκάθηται τοῦ πλήθους», θα ήταν το όργανο «το συνάγον» την εκκλησία του δήμου και αυτό που καθορίζει «τό τέλος καί την εἰσφοράν», δηλ. αυτό που θα επιβλέπει την εκτέλεση των αποφάσεων και την ημερήσια διάταξη, αλλά και τα φορολογικά ζητήματα (1322b 12-18). Επιπλέον πρότεινε τα εξής:
• όλοι να έχουν το δικαίωμα να εκλέγουν και να συμμετέχουν στα κοινά, γιατί «τό μή μεταδιδόναι μηδέ μετέχειν φοβερόν» (1281b).
• Να μην είναι όλοι επιλέξιμοι γιά όλα τα αξιώματα, γιατί όταν είναι επιλέξιμος οποιοσδήποτε από «τό πλήθος μετέχειν τῶν ἀρχῶν τῶν μεγίστων ούκ ἀσφαλές»(1281b]).
• Επιπλέον πρέπει να εξασφαλίζεται ένα σημαντικό ποσοστό εξουσίας γιά τη “μειοψηφία” των ευπόρων («ἐκ τινῶν») (1301b 14-14]) που συχνά ήταν και πιόκαλλιεργημένοι και «δ' ἐνίων,... ἢ ἐκ προκρίτων»,δηλαδή ατόμων που είχαν προεπιλεγεί με κάποια κριτήρια (1298b 5-10), ε Όταν η Αθήνα οδηγήθηκε σε ολιγαρχικό σύστημα διακυβέρνησης μετά τη καταστροφή στη Σικελία, η επιλογή των μελών της Βουλής των 400 και των αρχόντων έγινε «ἐκπροκρίτων» (Αθηναίων Πολιτεία, 30.2.11-22 και 31.1.3-5).
• Τα αξιώματα που εμπεριέχουν μεγάλες εξουσίες να δίδονται γιά μικρά χρονικά διαστήματα, ώστε να μην προλαβαίνει κανείς να δημιουργήσει δυναστείες, αλλά και να δίδεται η δυνατότητα σε περισσότερους να συμμετέχουν «μᾶλλον πει-
ρᾶσθαι μικρὰς καὶ πολυχρονίους διδόναι τιμὰς ἢ βραχὺ μεγάλας» (Πολιτικά, 1308b 12-15), και «ὀλιγοχρονίους εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ πάσας ἢ ὅσας ἐνδέχεται» (Πολιτικά, 1317b 25-26)
• Κανενός και καμιάς τάξης η δύναμη να μην αυξάνεται "πέρα από τη συμμετρία" «μήτ' αὐξάνειν λίαν μηθέναπαρὰ τὴν συμμετρίαν» καί μηδένα ἐγγίγνεσθαι
πολὺ ὑπερέχοντα δυνάμει μήτε φίλων μήτε χρημάτων» (1308b 12-19). Όταν «τό τῶν ἀπόρων πλῆθοςλανθάνει αὐξανόμενον» (=όταν η τάξη των φτωχών αυξάνει χωρίς να το αντιληφθεί κανείς), αυτό μπορεί να οδηγήσει σε «επαναστάσεις» και έτσι επέρχονται «μεταβολαί τῶν πολιτειῶν» (1303a 1-4, και 1302b 33-360
• Να υπάρχει και να δυναμώνει η μεσαία τάξη «τόμέτριον ἂριστον καί τό μέσον,... δῆλον ἂρα καί ή κοινωνία ή πολιτική αρίστη ἡ διά τῶν μέσων», γιατί η μεσαία τάξη «κωλύει γίγνεσθαι τάς ὑπερβολάς» = όπου υπάρχει ισχυρή μεσαία τάξη το πολίτευμα είναι το καλύτερο δυνατόν, γιατί η μεσαία τάξη αποτρέπει τις ακρότητες [1295b-1296a]
• Η πλειοψηφία των φτωχότερων, να μην ψηφίζει διατάγματα αρπαγής της περιουσίας των πλουσιότερων « ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ
πλείους εἶναι διανέμωνται τὰ τῶν πλουσίων, τοῦτ' οὐκἄδικόν ἐστιν;» (1281a), αντίθετα, αντί να εμφανίζεται «μαχόμενοι τοῖς εύπόροις», να δείχνει ότι έχει κατά νου και τα συμφέροντα των ευπόρων και να μιλά «ύπέρ εὐπόρων» (1310a).
• Να εκπαιδεύονται σωστά για το πολίτευμα οι νέοι «παιδεύεσθαι πρός τάς πολιτείας» (1310a 13-14) και να μετριάζουν οι πολίτες τις επιθυμίες τους γιάπλούτο, έτσι ώστε να μην επιθυμούν όλοι «εἰςἂπειρον» να αποκτήσουν και άλλο πλούτο και να οξύνονται έτσι οι αντιπαλότητες «μᾶλλον γὰρ δεῖ τὰςἐπιθυμίας
ὁμαλίζειν ἢ τὰς οὐσίας» 1266b 29-31], ώστε τουλάχιστον οι σοβαροί και «ἐπιεικεῖς τῇ φύσει τοιούτους παρασκευάζειν ὥστε μὴ βούλεσθαιπλεονεκτεῖν» (1267b 7), αλλά και οι φαύλοι να μην καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις πλούτου.
• Οι ίδιοι οι πολίτες και καμιά κοινωνική τάξη να μη θέλει να αλλάξει το πολίτευμα: «τῷ μηδ' ἂν βούλεσθαιπολιτείαν ἑτέραν μηθὲν τῶν τῆς πόλεως μορίων ὅλως(1294b), όπως οι αρχαίοι Σπαρτιάτες αποδέχονταν το πολίτευμα του Λυκούργου.
Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΣΜΟΣ
Αυτά ήταν καίρια ζητήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν και οι πατέρες του συντάγματος των ΗΠΑ, δηλαδή πώς να ξεπεράσουν τη τάση για λαϊκισμό και για κατάχρηση της εξουσίας από κάθε πλειοψηφία. Ο μετέπειτα 4ος Προέδροςτων ΗΠΑ (και Ελληνομαθής), James Madison έγραφε το 1787 (στις μυστικές συνδιασκέψεις για το πολιτειακό σύστημα των ΗΠΑ μετά την επίτευξη της Ανεξαρτησίας) πως: «αν οι εκλογές ήταν ανοιχτές σε όλες τις τάξεις των ανθρώπων, δεν θα υπήρχε ασφάλεια για την κτηματική περιουσία των γαιοκτημόνων…». Επιπλέον "Πολύ σύντομα θα ψηφιζόντουσαν αγροτικοί νόμοι για αναδασμούς... Οι γαιοκτήμονες πρέπει να έχουν μερίδιο στην εξουσία και να υπάρχουν έλεγχοι μεταξύ της πλειοψηφίας και των γαιοκτημόνων, ώστε να προστατεύονται οι έχοντες από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας."
Όσα δηλαδή είχε επισημάνει ο Αριστοτέλης 22 αιώνες νωρίτερα: (1) «βέλτιστος ό δῆμος ὁ γεωργικός» γιατί οι αγρότες «πρός τοῖς ἒργοις διατρίβουσι καί τῶν ἀλλοτρίωνούκ ἐπιθυμοῦσιν» (1318b 7-15) και ότι είναι άδικο μιαπλειοψηφία βασιζόμενη στη μεγάλη αριθμητική της υπεροχή, να αρπάξει και να διαμοιράσει τις περιουσίες των πλουσίων: «ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ πλείους εἶναι διανέμωνταιτὰ τῶν πλουσίων, τοῦτ' οὐκ ἄδικόν ἐστιν;» (1281a).
Ο πρώτος Υπουργός των Οικονομικών των ΗΠΑ, Alexander Hamilton (1787), έγραφε πως η ανθρωπότητα είναι βάναυση, "vicious and can be operated upon", γιαυτόπρέπει να αποφευχθεί μιά κατάσταση όπου όλος ο λαός θα μαζεύεται κάθε χρόνο γιά να ψηφίσει στα διάφορα ζητήματα, γιατί αυτό θα βόλευε "the demagogue and themiddling politician" αντί για τους ευπορότερους και σοβαρότερους "gentlemen of fortune andabilities".Θεωρούσε ότι, "people are turbulent andchanging; they seldom judge or determine right που σαφώς παραπέμπει στο αριστοτελικό «ἥδιον γὰρ τοῖς πολ-
λοῖς τὸ ζῆν ἀτάκτως ἢ τὸ σωφρόνως» (Πολιτικά, 1319b).
"Give therefore to the first class (στους γαιοκτήμονες), a distinct, permanent share in the government. They will check the unsteadiness of the second, and as they cannot receive any advantage by a change, they therefore will ever maintain good government" που επίσης παραπέμπει στηνφράση «τῷ μηδ' ἂν βούλεσθαι πολιτείαν ἑτέραν μηθὲν τῶντῆς πόλεως μορίων ὅλως» του Αριστοτέλη (1294b). Ακολούθως διερωτάται: "Can a democratic assembly, who annually revolve in the mass of the people, be supposed steadily to pursue the public good? "Nothing but a permanent body can check the imprudence of democracy. Their turbulent and uncontroling disposition requires checks...."
Ο κυβερνήτης της Νότιας Καρολίνας John Rutledge και μετέπειτα δεύτερος (χρονολογικά) Πρόεδρος του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ (Chief Justice of theSupreme Court of the United States), θεωρούσε ότι,"αν η εκλογή των γερουσιαστών γινόταν από τα πολιτειακά κοινοβούλια, αυτό θα εξασφάλιζε κάποιοι καλύτερη ποιότητα εκπροσώπηση από ότι αν ήταν η εκλογή απευθείας από το λαό." Αυτό είναι και ένα βασικό στοιχείο του ρεπουμπλικανισμού: το να μην παίρνονται όλες οι αποφάσεις άμεσα από το λαό, αλλά να υπάρχει ένα σύστημα 'φιλτραρίσματος, βλ. και παρακάτω. [βλ. "Notes of the Secret Debates of the Federal Convention of 1787, Taken by the Late Hon Robert Yates, Chief Justice of the State of New York, and One of the Delegates from ThatState to the Said Convention.
Έτσι με βάση τις παραπάνω ανησυχίες, τελικά οι Αμερικανοί υπερψήφισαν και υιοθέτησαν ένα Ρεπουμπλικανικό σύστημα με τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Δικαίωμα σε ΟΛΟΥΣ τους πολίτες να εκλέγουν και να εκλέγονται.
2. Ισότητα απέναντι στους νόμους
3. Δύο κοινοβουλευτικά σώματα, την Βουλή των Αντιπροσώπων και τη Γερουσία (όπου μέχρι το 1913 η Γερουσία εκλεγόταν από τα πολιτειακά κοινοβούλια και όχι απευθείας από τον λαό)
4. Με το σύστημα του “κολλεγίου των εκλεκτόρων”(Electoral College, ένα ακόμη 'φίλτρο'), όπου σύμφωνα με το άρθρο 2 του Συντάγματος των ΗΠΑ, οι πολίτες δεν εκλέγουν απευθείας των πρόεδρο των ΗΠΑ, αλλά εκλέγουν «εκλέκτορες», που δεσμεύονται βέβαια ότι θα υπερψηφίσουν τον συγκεκριμένο υποψήφιο του κόμματος που τους όρισε ως εκλέκτoρες. Ο αριθμός των εκλεκτόρων είναι ίσος με τον αριθμό των μελών του House ofRepresentatives (435), συν τον αριθμό γερουσιαστών (100), συν 3 εκλέκτορες από την πρωτεύουσα (District ofColumbia) = σύνολο 538 εκλέκτορες. Εκτός από τις πολιτείες του Maine και της Nebraska, όλες οι πολιτείες εκλέγουν τους εκλέκτορες τους με το σύστημα “Winnertakes all”. Αν και οι εκλέκτορες από το Σύνταγμα έχουν ελευθερία να ψηφίσουν αυτόν που θέλουν αυτοί, καθολικά ψηφίζουν για τον υποψήφιο που έχει υπερψηφίσει η πολιτεία.
5. Mε την κατοχύρωση των δικαιωμάτων κάθε πολίτη απότο Bill of Rights, ήτοι την συνταγματική “χάρτα” δικαιωμάτων, ώστε ούτε η κεντρική εξουσία, ούτε η απλή επιθυμία της πλειοψηφίας να δρούν καταπιεστικά ή εξοντωτικά σε βάρος οποιουδήποτε πολίτη, ή ομάδας, ή άλλης κοινωνικής τάξης. Όπως έγραφε ο Αριστοτέλης ότι «ἂν οἱ πένητες διὰ τὸ πλείους εἶναι διανέμωνται τὰ τῶνπλουσίων, τοῦτ᾽ οὐκ ἄδικόν ἐστιν;», (Πολιτικά, 1281a).
6. Με την ουσιαστική ανεξαρτησία και σταθερότητα της δικαστικής εξουσίας, με το Ανώτατο Δικαστήριο US Supreme Court να έχει την εξουσία να χαρακτηρίζει αντισυνταγματικούς, νόμους και διατάγματα που κρίνει πως δεν είναι σύμφωνα με το αμερικανικό Σύνταγμα, αλλά και να είναι ανώτατος κριτής σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων (έχοντας τη διακριτική ευχέρεια να επιλέξει με ποιά θέματα “Ομοσπονδιακού” ενδιαφέροντος επιθυμεί να εξετάσει)!
7. Με ανεξαρτησία και σταθερότητα στη Δημόσια Διοίκηση με βάση το νόμο Pendleton Civil Service ReformAct του 1883 (που ενίσχυσε την ανεξάρτητη αρχή CivilService Commission, το σύστημα civil service exams, κλπ.)
Γενικά τα κύρια χαρακτηρηστικά του ρεπουμπλικανισμού είναι κυρίως η αίσθηση της ανάγκης γιά εξασφάλιση των δικαιωμάτων της μειοψηφίας απέναντι στην επιθετικότητα της πλειοψηφίας “των ψηφισμάτων”, και της ανάγκης γιαοριοθέτηση των εξουσιών της πλειοψηφίας όπως την αντιλαμβανόταν και ο Αριστοτέλης. Γι’ αυτό επινοήθηκαν τα “φίλτρα” που ξεχωρίσαμε παραπάνω, ώστε οι αποφάσεις που αφορούν το κοινό καλό να μην λαμβάνονται ξαφνικά και μόνο σύμφωνα με μιαπεριστασιακή πλειοψηφία. Αυτά ήταν: 1. Η Γερουσία, 2. το σύστημα των εκλεκτόρων, 3. η συνταγματική κατοχύρωση Χάρτας των Δικαιωμάτων = Bill of Rights, γιά τη προστασία των πολιτών από τη κατάχρηση της εξουσίας από την πλειοψηφία και την εκτελεστική εξουσία,4. το Ανώτατο Δικαστήριο, 5. η συνύπαρξη της Ομοσπονδιακής εξουσίας (νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής), με τις αντίστοιχες των 50 Πολιτειών που έχουν αρκετούς βαθμούς διοικητικής και νομοθετικής αυτονομίας. Είναι και αυτή άλλη μια δικλείδα ασφαλείας μέσα σε αυτά τα πολλαπλά συστήματα checks & balances!
ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ
Η σταθερότητα του αμερικανικού πολιτικού συστήματος παραπέμπει στην σταθερότητα του πολιτεύματος της Σπάρτης (πάνω από 600 χρόνια σχέδόν αναλλοίωτο), όπως αυτό το συνέταξε ο μέγας νομοθέτης Λυκούργος, ο οποίος:
1. Πρώτος συνέλαβε την ιδέα μιας σταθερής και ισόβιας Γερουσίας, που θα συνέτασσε τις προτάσεις προς ψήφιση στην γενική συνέλευση ('εκκλησία του δήμου') των Σπαρτιατών που την ονόμαζαν Απέλλα. Ο Παυσανίας (Λακωνικά XI.2) χαρακτηρίζει τη γερουσία «συνέδριον Λακεδαιμονίοις κυριώτατον τῆς πολιτείας».
2. Πρώτος συνέλαβε την ανάγκη για όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στις αποφάσεις ψηφίζοντας δια βοής στην Απέλλα. Σύμφωνα με τη θεωρία του Αριστοτέλη, “οι πολλοί” όταν βρεθούνε μαζί, έστω και άν ο καθένας μεμονωμένα είναι μιά μετριότητα, ως σύνολο έχουν μιά συνολική αντίληψη που είναι πολύ καλύτερη από το άθροισμα της μετριότητας του καθενός! «πάντες μὲν γὰρ ἔχουσι συνελθόντες ἱκανὴν αἴσθησιν, καὶ μιγνύμενοι τοῖς βελτίοσι τὰς πόλεις ὠφελοῦσιν» (1281b 35-38)
Ο Λυκούργος εφάρμοσε αυτή τη καθολική συμμετοχή όλων των Σπαρτιατών στην Απέλλα σχεδόν 5 αιώνες πριν τα αναλύσει αυτά ο Αριστοτέλης. Ο λαός στην Απέλλα μπορούσε να ψηφίσει ΝΑΙ ή ΟΧΙ, αλλά δεν μπορούσε ούτε να αγορεύσει (δικαίωμα που είχαν μόνο οι 2 βασιλείς, οι 5 έφοροι και οι 28 γερουσιαστές), ούτε να αλλοιώσει την πρός ψήφιση διάταξη!
3. Πρώτος ο Λυκούργος επινόησε το σύστημα της διπλής βασιλείας που έφερε χαρακτηριστικά κάπως πιό αριστοκρατικού πολιτεύματος (δεδομένου ότι οι βασιλικοί οίκοι προέρχονταν από τα εξοχώτερα Σπαρτιατικά σόγια), αλλά και γιά να υπάρχουν μεταξύ των δύο βασιλικών οίκων, αλλά και μεταξύ των βασιλέων και όλων των άλλων θεσμών, ισορροπίες και checks & balances!
Αυτά ήταν μια πρώιμη μορφή Ρεπουμπλικανικού συστήματος έχοντας τα 3 βασικά χαρακτηριστικά:
Ι. Συμμετοχή όλων, γιατί ΟΛΟΙ οι Σπαρτιάτες πολίτες είχαν δικαίωμα:
1. Να συμμετέχουν στην Απέλλα.
2. Να ψηφίζουν τους υποψήφιους για την Γερουσία.
3. Να είναι υποψήφιοι για το αξίωμα του εφόρου.
ΙI. Όλοι ήταν ίσοι απέναντι στο νόμο
IIΙ. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονταν απευθείας από το λαό (όπως γινόταν στην Αθήνα), αλλά από τους Εφόρους που προέρχονταν από το λαό και τη Γερουσία που είχε αυξημένο κύρος! Δηλαδή από αντιπροσωπευτικά σώματα!
Αυτό το πολίτευμα, τη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ύμνησαν ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Ισοκράτης, ο Πλούταρχος, ο Ξενοφώντας, ο Πολύβιος, ο Διον. Αλικαρν. και τόσοι άλλοι!
Από τον Λυκούργο φαίνεται πως εμπνεύστηκαν ο Σόλων πολλές από τις μεταρρυθμίσεις του και ο Αριστοτέλης γιά να καθορίσει το ιδανικότερο πολίτευμα, την "Πολιτεία" του!Από τον Λυκούργο και τον Αριστοτέλη και φυσικά και από τους Ρωμαίους άντλησαν ιδέες οι "Πατέρες" του Αμερικανικού Έθνους!
Πέτρος Γ. Δούκας
Δήμαρχος Σπάρτης
www.bankingnews.gr
Σχόλια αναγνωστών