Η οικονομική δυσπραγία, παρά οι ξένες παρεμβάσεις, εξηγεί το ξεχείλισμα της οργής
Σε έναν κόσμο που φλέγεται από διαμαρτυρίες, η Λατινική Αμερική ξεχωρίζει ως μια μαινόμενη τρομερή πυρκαγιά.
Από την Βολιβία έως τον Ισημερινό, από την Αϊτή ως την Ονδούρα, οι τελευταίοι μήνες του 2019 έχουν δει τεράστιες, μερικές φορές βίαιες διαδηλώσεις που προκαλούνται από μια πραγματικά ζοφερή σειρά παραπόνων, συμπεριλαμβανομένης της εκλογικής νοθείας, της διαφθοράς και των αυξανόμενων τιμών των καυσίμων και [των εισιτηρίων] των δημοσίων μεταφορών.
Ακόμη και η Χιλή, η φαινομενική όαση ηρεμίας και ευημερίας στην περιοχή, ξέσπασε σε διαδηλώσεις και ταραχές που άφησαν 20 νεκρούς και ανάγκασαν τον πρόεδρο Sebastián Piñera να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Είναι πλέον ανοιχτό το ερώτημα εάν κάποια χώρα στην περιοχή μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά σταθερή.
Η ραγδαία εξάπλωση μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης εικόνων κτηρίων να καίγονται και πολιορκημένων αστυνομικών δυνάμεων ενέπνευσε μια ευρεία συζήτηση περί συνωμοσίας: Συγκεκριμένα, το ότι οι διαδηλώσεις σε όλο το ημισφαίριο είναι ενορχηστρωμένες από την Βενεζουέλα και την Κούβα.
Αυτές οι σοσιαλιστικές δικτατορίες, λέει το σκεπτικό, είναι αποφασισμένες να αποσπάσουν την προσοχή από τις εσωτερικές κρίσεις τους με το να αποσταθεροποιήσουν τις δημοκρατίες στην περιοχή που κυβερνώνται από κεντροδεξιά κόμματα, όπως το Εκουαδόρ και η Χιλή.
Ο Nicolás Maduro της Βενεζουέλας φάνηκε να επιβεβαιώνει την θεωρία όταν είπε σε ένα ακροατήριο ότι «το σχέδιο πηγαίνει ακριβώς όπως ελπίζαμε» με «την ένωση των σοσιαλιστικών κινημάτων, των προοδευτικών, και των επαναστατών … της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής».
Ο Maduro έχει μια μακρά ιστορία να υπερεκτιμά την επιρροή του στην περιοχή, ελπίζοντας να εμφανιστεί παντοδύναμος στα μάτια των συμπατριωτών του και του κόσμου. Έχει επιπλέον κίνητρο να το πράξει τώρα, δεδομένης της σοβαρής οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης της Βενεζουέλας και της συνεχιζόμενης απειλής για την κυριαρχία του από τον Juan Guaidó, ο οποίος αναγνωρίζεται ως νόμιμος πρόεδρος της χώρας από δεκάδες κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η Κούβα αντιμετωπίζει επίσης δύσκολες οικονομικές εποχές, εξαιτίας εν μέρει των κυρώσεων από την διοίκηση Trump. Τούτου λεχθέντος, πολυάριθμες αξιόπιστες φωνές, όπως ο υπουργός Εξωτερικών της Αργεντινής, Jorge Faurie, και ο Luis Almagro, ο γενικός γραμματέας του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών, έχουν καταγγείλει αυτό που θεωρούν ως σαφή παρέμβαση της Βενεζουέλας και της Κούβας στις πρόσφατες ταραχές της περιοχής.
Και στο αποκορύφωμα των ταραχών στο Εκουαδόρ στις αρχές Οκτωβρίου, ο υπουργός Εσωτερικών της χώρας δήλωσε ότι είχαν συλληφθεί στο αεροδρόμιο 17 άτομα, «οι περισσότεροι από αυτούς ήταν Βενεζουελάνοι … μεταφέροντας πληροφορίες σχετικά με τις διαδηλώσεις».
Σε αυτό το πρώιμο στάδιο, είναι αδύνατο να πούμε πόσο σημαντική είναι η ξένη παρέμβαση στην ανάφλεξη ή την διατήρηση των διαδηλώσεων.
Για να αναφερθεί ένα παράδειγμα, σύμφωνα με την χιλιανή εφημερίδα La Tercera, η αστυνομία της Χιλής έχει εντοπίσει αρκετούς Βενεζουελάνους και Κουβανούς οι οποίοι συμμετείχαν σε βίαιες επιθέσεις στο Σαντιάγκο στα μέσα Οκτωβρίου.
Αλλά η κλίμακα και η αδυσώπητη φύση των διαδηλώσεων, που έφεραν πάνω από ένα εκατομμύριο (από τα συνολικά 18 εκατομμύρια) πολιτών της Χιλής στους δρόμους στις 25 Οκτωβρίου, δείχνουν ότι οι αιτίες είναι μεγάλες και διαρθρωτικές. Η εστίαση στις θεωρίες συνωμοσίας, επιπλέον, διακινδυνεύει να προσφέρει στους πολιτικούς και σε άλλες ελίτ έναν βολικό αποδιοπομπαίο τράγο.
Είτε οι ξένοι υποκινητές (agitators, αγκιτάτορες) δημιουργούν είτε όχι τους σπινθήρες, μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής είχε ήδη αρχίσει να φλέγεται.
Αφότου μια άνθιση [των τιμών] των εμπορευμάτων στα πρώτα χρόνια αυτής της χιλιετίας δημιούργησε προσδοκίες υψηλότερες από ποτέ, μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής εισήλθε σε μια μακρά περίοδο απογοητευτικής ανάπτυξης.
Στο πλαίσιο της στασιμότητας των μισθών και του αυξανόμενου κόστους ζωής, οι δυσπραγίες όπως η ανισότητα και η διαφθορά για πολλούς ανθρώπους έχουν γίνει δυσκολότερες να τις καταπιούν. Ταυτόχρονα, οι Λατινοαμερικανοί έχουν γίνει από τους πιο αφοσιωμένους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον κόσμο.
Παρακολουθούσαν καθώς ξέσπαγαν διαδηλώσεις από το Χονγκ Κονγκ μέχρι την Βηρυτό και την Βαρκελώνη. Κάποιοι αναμφισβήτητα αναρωτήθηκαν: Γιατί όχι και εμείς;
Άφραγκοι και αηδιασμένοι
Οι διαδηλώσεις που μαίνονται τώρα σε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής προέρχονται από διαφορετικές θρυαλλίδες αλλά συνδέονται με έναν ενιαίο κοινό παρονομαστή: Την οικονομική κακουχία. Κατά μέσο όρο, οι οικονομίες της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής θα αναπτυχθούν κατά μόλις 0,2% το 2019, [κάτι που είναι] οι χειρότερες επιδόσεις οποιασδήποτε μεγάλης περιοχής στον κόσμο, σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Αντίθετα, οι αναδυόμενες αγορές παγκοσμίως αναμένεται να αναπτυχθούν κατά 3,9% φέτος, οικοδομώντας σε αρκετά χρόνια σταθερής ανάπτυξης, παρά τους αντίθετους ανέμους από τον εμπορικό πόλεμο μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας.
Για να καταλάβει κανείς γιατί η οικονομική κάμψη της Λατινικής Αμερικής έχει προκαλέσει τέτοια οργή, θα χρειαστεί μόνο να θυμηθεί την αρχή αυτής της δεκαετίας, όταν η περιοχή ξεπερνούσε τον υπόλοιπο κόσμο.
Χάρη σε μια έκρηξη στις τιμές των βασικών εμπορευμάτων, η οποία οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην ζήτηση από την Κίνα, οι οικονομίες της Λατινικής Αμερικής αναπτύσσονταν κατά μέσο όρο περίπου 3,5% σε κατά κεφαλήν βάση μεταξύ 2003 και 2013, [κάτι που ήταν] οι καλύτερες επιδόσεις τους για τουλάχιστον μισό αιώνα.
Αυτά τα κέρδη ήταν σχετικά καλά κατανεμημένα και σχεδόν 100 εκατομμύρια Λατινοαμερικανοί ανέβηκαν στη μεσαία τάξη κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα.
Πολλοί άνθρωποι κατάφεραν να αγοράσουν αυτοκίνητα, πλυντήρια ρούχων και τηλεοράσεις μεγάλης οθόνης για πρώτη φορά.
Περίμεναν ότι οι καλές εποχές θα συνεχίζονταν για το ορατό μέλλον.
Αλλά τα πράγματα δεν λειτούργησαν κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Την τελευταία μισή δεκαετία, η Βενεζουέλα υπέστη μια από τις χειρότερες οικονομικές καταρρεύσεις [που έχουν συμβεί] έξω από μια ζώνη πολέμου˙ η Βραζιλία αντιμετώπισε μια από τις μεγαλύτερες και βαθύτερες υφέσεις στην ιστορία της˙ η Αργεντινή υπέστη κρίση συναλλάγματος και χρέους˙ και συγκριτικά ανθεκτικές χώρες όπως το Περού, το Μεξικό και η Κολομβία παρουσίασαν μόνο απογοητευτική ανάπτυξη.
Οι ιδιαιτερότητες ποικίλλουν από χώρα σε χώρα, αλλά υπάρχουν κάποιες κοινές αιτίες για αυτή την περιφερειακή κάμψη.
Πολλές λατινοαμερικανικές κυβερνήσεις έμειναν με μη βιώσιμα μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα στο τέλος της άνθισης των βασικών εμπορευμάτων και δεν κατάφεραν να προσαρμοστούν αρκετά γρήγορα ώστε να καθησυχάσουν τους επενδυτές.
Η παραγωγικότητα σε μεγάλο μέρος της περιοχής έχει σταματήσει, και μόνο η υποσαχάρια Αφρική έχει χαμηλότερο δείκτη επενδύσεων προς ΑΕΠ.
Ως αποτέλεσμα αυτών των παραγόντων, οι μισθοί έχουν παραμείνει στάσιμοι, η φτώχεια έχει αυξηθεί σε πολλές χώρες και οι άνθρωποι έχουν παραπονεθεί ενάντια σε αυτό που βλέπουν ως υποσχέσεις που δεν τηρήθηκαν από τις κυβερνήσεις τους.
Όλα αυτά βοηθούν στην εξήγηση της τρέχουσας αναταραχής.
Στην Χιλή, οι διαμαρτυρίες ξέσπασαν αφότου η κυβέρνηση αύξησε τα εισιτήρια στα μέσα μαζικής μεταφοράς κατά 30 πέσος, που ισοδυναμούν με τέσσερα αμερικανικά σεντ.
Στο Εκουαδόρ, οι άνθρωποι βγήκαν τους δρόμους μετά την περικοπή των επιδοτήσεων στα καύσιμα από την κυβέρνηση, γεγονός που προκάλεσε τον υπερδιπλασιασμό των τιμών του πετρελαίου. Τόσο η κυβέρνηση της Χιλής όσο και του Ισημερινού αντέστρεψαν πορεία μετά το ξέσπασμα των διαδηλώσεων, αλλά η ζημιά είχε ήδη γίνει: Οι αναταραχές συνεχίζονται και στις δύο χώρες.
Ακόμη και όταν οι άμεσες αιτίες των διαμαρτυριών είναι πολιτικές, τα οικονομικά ζητήματα βαραίνουν σε μεγάλο βαθμό στο παρασκήνιο: Οι διαδηλώσεις που ξέσπασαν στην Βολιβία αυτόν τον μήνα, αφότου ο πρόεδρος Evo Morales, του οποίου η δημοφιλία έχει συρρικνωθεί αντίστοιχα με την οικονομία της χώρας, κέρδισε μια τέταρτη συνεχή θητεία σε εκλογές στιγματισμένες από ευρέως διαδεδομένους ισχυρισμούς περί νοθείας.
Οι οικονομικές δυσκολίες έχουν εστιάσει την οργή των διαδηλωτών σε συναφή θέματα όπως η ανισότητα και η διαφθορά.
Η Λατινική Αμερική είναι από πολύ καιρό μια από τις πιο άνισες περιοχές του κόσμου, αλλά τα όρια του τι θεωρούν οι άνθρωποι ανεκτά μετατοπίζονται.
Η μεσαία τάξη που ξεπήδησε από την τελευταία άνθιση [των τιμών] των εμπορευμάτων είναι πιο μορφωμένη και, χάρη στο Διαδίκτυο, υπερδιασυνδεδεμένη.
Τα μέλη της έχουν τώρα μια ανεμπόδιστη θέα στα φανταχτερά αυτοκίνητα, τις τσάντες των σχεδιαστών, και τις ακριβές διακοπές της λατινοαμερικάνικης ελίτ στο Μαϊάμι.
Κατά την διάρκεια των περιόδων άνθισης, οι μεσαίες τάξεις φάνηκαν να έχουν κάποιο βαθμό υπομονής για τέτοιες υπερβολές, ίσως βασισμένες στην ελπίδα ότι θα τις απολάμβαναν [και οι ίδιες]κάποια μέρα.
Αλλά μαζί με τις οικονομικές προοπτικές της περιοχής, αυτή η ελπίδα φαίνεται ότι έχει εξαφανιστεί τα τελευταία χρόνια.
Ένα κύμα από πρόσφατα σκάνδαλα διαφθοράς έβαλε τους πρώην προέδρους της Βραζιλίας, του Περού και της Γουατεμάλας στην φυλακή και επίσης κατέστρεψε την αξιοπιστία του κατεστημένου. Στις δημοσκοπήσεις, τα πολιτικά κόμματα λαμβάνουν συχνά τα χαμηλότερα ποσοστά εμπιστοσύνης [έναντι] οποιουδήποτε [άλλου] φορέα ή ομάδας. Και οι ψηφοφόροι σε ολόκληρη την Λατινική Αμερική κατέληξαν όλο και περισσότερο στο συμπέρασμα ότι δεν είναι μόνο οι πολιτικοί ή τα κόμματα διεφθαρμένοι˙ είναι το ίδιο το σύστημα.
Μόνο το 57% των Λατινοαμερικανών πιστεύει τώρα ότι η δημοκρατία είναι «καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης», σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση που διεξήγαγε το Latin American Public Opinion Project στο Πανεπιστήμιο Vanderbilt.
Αυτό συγκρίνεται με το 66% έως 70% κατά την δεκαετία πριν από το 2014, όταν οι οικονομίες μετακινήθηκαν σε χαμηλότερη ταχύτητα και πολλά σκάνδαλα διαφθοράς έσκασαν σε δημόσια θέα.
Τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης Vanderbilt και άλλων παρόμοιων δεν σημαίνουν απαραίτητα ότι οι άνθρωποι επιθυμούν μια επιστροφή στις στρατιωτικές δικτατορίες που κυριάρχησαν στην περιοχή κατά την δεκαετία του 1970.
Ωστόσο, οι ψηφοφόροι στρέφονται σαφώς σε «ισχυρούς» πολιτικούς ηγέτες όπως ο πρόεδρος του Μεξικού, Andrés Manuel López Obrador, και ο πρόεδρος της Βραζιλίας, Jair Bolsonaro (πρώην αρχηγός του στρατού), αμφότεροι οι οποίοι ανέλαβαν την εξουσία υποσχόμενοι εύκολες λύσεις που μέχρι στιγμής απέδειξαν ότι δεν μπορούν να υλοποιήσουν.
Απίθανη αποστολή
Για να επιτύχουν μέσα στο σημερινό κλίμα, οι ηγέτες της Λατινικής Αμερικής θα πρέπει να διαχειριστούν μια δύσκολη πράξη εξισορρόπησης, η οποία μπορεί τελικά να αποδειχθεί αδύνατη.
Από τη μια πλευρά, οι εκλογικές τους βάσεις απαιτούν από αυτούς να αναλάβουν άμεση, σαρωτική δράση για την επίλυση προβλημάτων τα οποία σε πολλές περιπτώσεις κακοφορμίζουν εδώ και δεκαετίες, αν όχι αιώνες.
Από την άλλη πλευρά, αυτοί οι ηγέτες έχουν άθλια ποσοστά αποδοχής (πολλοί από αυτούς, συμπεριλαμβανομένου του Piñera της Χιλής, [βρίσκονται] κάτω από το 30%), κάτι που θα καταστήσει εξαιρετικά δύσκολη την θέσπιση νομοθεσίας.
Οι διαδηλώσεις αυτές περιορίζουν τους ηγέτες περαιτέρω, αυξάνοντας την πόλωση και κάνοντας την επίτευξη συναίνεσης ακόμα πιο φευγαλέα.
Στην Χιλή την περασμένη εβδομάδα, ο Piñera προσπάθησε να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα.
Ζήτησε συγγνώμη σε πανεθνικό τηλεοπτικό διάγγελμα για αυτό που ο ίδιος χαρακτήρισε ως «έλλειψη οράματος» μέχρι στιγμής στην διοίκησή του και ανακοίνωσε αύξηση κατά 20% της ελάχιστης σύνταξης, υψηλότερο κατώτατο όριο μισθών, και μειώσεις στις τιμές των φαρμάκων για τους φτωχούς.
Τα μέτρα αυτά σχεδιάστηκαν για να καλύψουν το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών Χιλιανών. Αλλά απλώς δεν είναι δυνατόν να μειωθεί βιώσιμα η ανισότητα αν μια οικονομία δεν αναπτύσσεται με υγιή ρυθμό.
Ο Piñera και οι ομόλογοί του σε άλλα μέρη της Λατινικής Αμερικής σίγουρα το γνωρίζουν αυτό.
Εάν η Λατινική Αμερική πρόκειται να ξανακερδίσει την σχετική ευημερία των πρώτων χρόνων της χιλιετίας, είναι απαραίτητη μια φιλόδοξη μεταρρυθμιστική ατζέντα –μια ατζέντα που να υπερβαίνει τα τυποποιημένα μέτρα που είναι δημοφιλή μεταξύ των φιλικών προς τις επιχειρήσεις τύπων, όπως η φορολογική μεταρρύθμιση και οι εμπορικές συμφωνίες.
Αντί να περιμένουν τις διαδηλώσεις να εξαπλωθούν, οι ηγέτες στην περιοχή θα πρέπει να προσδιορίσουν τις δύο ή τρεις πρώτες προτεραιότητες για τις χώρες τους -για παράδειγμα, ο υποσιτισμός στις χώρες του Βόρειου Τρίγωνου της Κεντρικής Αμερικής, η ασφάλεια στο Μεξικό ή την Βραζιλία, οι υποδομές στην Κολομβία, ο εκσυγχρονισμός των σχολείων παντού- και να συγκροτήσουν ευρείες συμμαχίες για την αντιμετώπισή τους.
Οι χρόνιες ελλείψεις στην υγειονομική περίθαλψη, την ασφάλεια, τις υποδομές και την εκπαίδευση συγκρατούν την ανάπτυξη σε μεγάλο μέρος της περιοχής.
Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και η κοινωνία των πολιτών πρέπει να συνεργαστούν.
Οι άνθρωποι θα πρέπει να βάλουν στην άκρη τα κινητά τους τηλέφωνα για λίγο, και να σταματήσουν να περιμένουν από τις κυβερνήσεις τους να λύσουν όλα τα προβλήματά τους.
Μια τέτοια ευρεία και φιλόδοξη μεταρρύθμιση μπορεί να είναι κάτι πάρα πολύ για να το ζητήσει κανείς. Αλλά η περιοχή δεν μπορεί απλώς να περιμένει μια άλλη άνθιση των εμπορευμάτων ή κάποια άλλη μαγική πηγή ανάπτυξης.
Η παθητικότητα θα οδηγήσει μόνο σε έναν φαύλο κύκλο επιβραδυνόμενων οικονομιών, μείωσης της πίστης στην δημοκρατία, και ανόδου των λαϊκιστών ηγετών.
Τέτοιος ήταν ο κύκλος που ώθησε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής σε κατασταλτικές στρατιωτικές δικτατορίες στην δεκαετία του 1970 και του 1980.
Τα ίδια γρανάζια μπορεί να γυρίζουν προς το χάος και την διαίρεση, σπαρμένα μέσα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και εκτός.
Η Βενεζουέλα και η Κούβα ίσως να μην είναι ο κύριος λόγος για τις τρέχουσες διαδηλώσεις. Αλλά εάν η περιοχή συνεχίσει να οδεύει στην τρέχουσα πορεία της, θα είναι ευάλωτη στην επόμενη συνωμοσία, είτε από την Αβάνα, το Καράκας είτε από κάπου αλλού.
Moise Naim (Συνεργάτης του Carnegie Endowment for International Peace) και Brian Winter (Αντιπρόεδρος για την Πολιτική στο Americas Society/Council of the Americas)
www.bankingnews.gr
Από την Βολιβία έως τον Ισημερινό, από την Αϊτή ως την Ονδούρα, οι τελευταίοι μήνες του 2019 έχουν δει τεράστιες, μερικές φορές βίαιες διαδηλώσεις που προκαλούνται από μια πραγματικά ζοφερή σειρά παραπόνων, συμπεριλαμβανομένης της εκλογικής νοθείας, της διαφθοράς και των αυξανόμενων τιμών των καυσίμων και [των εισιτηρίων] των δημοσίων μεταφορών.
Ακόμη και η Χιλή, η φαινομενική όαση ηρεμίας και ευημερίας στην περιοχή, ξέσπασε σε διαδηλώσεις και ταραχές που άφησαν 20 νεκρούς και ανάγκασαν τον πρόεδρο Sebastián Piñera να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Είναι πλέον ανοιχτό το ερώτημα εάν κάποια χώρα στην περιοχή μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά σταθερή.
Η ραγδαία εξάπλωση μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης εικόνων κτηρίων να καίγονται και πολιορκημένων αστυνομικών δυνάμεων ενέπνευσε μια ευρεία συζήτηση περί συνωμοσίας: Συγκεκριμένα, το ότι οι διαδηλώσεις σε όλο το ημισφαίριο είναι ενορχηστρωμένες από την Βενεζουέλα και την Κούβα.
Αυτές οι σοσιαλιστικές δικτατορίες, λέει το σκεπτικό, είναι αποφασισμένες να αποσπάσουν την προσοχή από τις εσωτερικές κρίσεις τους με το να αποσταθεροποιήσουν τις δημοκρατίες στην περιοχή που κυβερνώνται από κεντροδεξιά κόμματα, όπως το Εκουαδόρ και η Χιλή.
Ο Nicolás Maduro της Βενεζουέλας φάνηκε να επιβεβαιώνει την θεωρία όταν είπε σε ένα ακροατήριο ότι «το σχέδιο πηγαίνει ακριβώς όπως ελπίζαμε» με «την ένωση των σοσιαλιστικών κινημάτων, των προοδευτικών, και των επαναστατών … της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής».
Ο Maduro έχει μια μακρά ιστορία να υπερεκτιμά την επιρροή του στην περιοχή, ελπίζοντας να εμφανιστεί παντοδύναμος στα μάτια των συμπατριωτών του και του κόσμου. Έχει επιπλέον κίνητρο να το πράξει τώρα, δεδομένης της σοβαρής οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης της Βενεζουέλας και της συνεχιζόμενης απειλής για την κυριαρχία του από τον Juan Guaidó, ο οποίος αναγνωρίζεται ως νόμιμος πρόεδρος της χώρας από δεκάδες κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η Κούβα αντιμετωπίζει επίσης δύσκολες οικονομικές εποχές, εξαιτίας εν μέρει των κυρώσεων από την διοίκηση Trump. Τούτου λεχθέντος, πολυάριθμες αξιόπιστες φωνές, όπως ο υπουργός Εξωτερικών της Αργεντινής, Jorge Faurie, και ο Luis Almagro, ο γενικός γραμματέας του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών, έχουν καταγγείλει αυτό που θεωρούν ως σαφή παρέμβαση της Βενεζουέλας και της Κούβας στις πρόσφατες ταραχές της περιοχής.
Και στο αποκορύφωμα των ταραχών στο Εκουαδόρ στις αρχές Οκτωβρίου, ο υπουργός Εσωτερικών της χώρας δήλωσε ότι είχαν συλληφθεί στο αεροδρόμιο 17 άτομα, «οι περισσότεροι από αυτούς ήταν Βενεζουελάνοι … μεταφέροντας πληροφορίες σχετικά με τις διαδηλώσεις».
Σε αυτό το πρώιμο στάδιο, είναι αδύνατο να πούμε πόσο σημαντική είναι η ξένη παρέμβαση στην ανάφλεξη ή την διατήρηση των διαδηλώσεων.
Για να αναφερθεί ένα παράδειγμα, σύμφωνα με την χιλιανή εφημερίδα La Tercera, η αστυνομία της Χιλής έχει εντοπίσει αρκετούς Βενεζουελάνους και Κουβανούς οι οποίοι συμμετείχαν σε βίαιες επιθέσεις στο Σαντιάγκο στα μέσα Οκτωβρίου.
Αλλά η κλίμακα και η αδυσώπητη φύση των διαδηλώσεων, που έφεραν πάνω από ένα εκατομμύριο (από τα συνολικά 18 εκατομμύρια) πολιτών της Χιλής στους δρόμους στις 25 Οκτωβρίου, δείχνουν ότι οι αιτίες είναι μεγάλες και διαρθρωτικές. Η εστίαση στις θεωρίες συνωμοσίας, επιπλέον, διακινδυνεύει να προσφέρει στους πολιτικούς και σε άλλες ελίτ έναν βολικό αποδιοπομπαίο τράγο.
Είτε οι ξένοι υποκινητές (agitators, αγκιτάτορες) δημιουργούν είτε όχι τους σπινθήρες, μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής είχε ήδη αρχίσει να φλέγεται.
Αφότου μια άνθιση [των τιμών] των εμπορευμάτων στα πρώτα χρόνια αυτής της χιλιετίας δημιούργησε προσδοκίες υψηλότερες από ποτέ, μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής εισήλθε σε μια μακρά περίοδο απογοητευτικής ανάπτυξης.
Στο πλαίσιο της στασιμότητας των μισθών και του αυξανόμενου κόστους ζωής, οι δυσπραγίες όπως η ανισότητα και η διαφθορά για πολλούς ανθρώπους έχουν γίνει δυσκολότερες να τις καταπιούν. Ταυτόχρονα, οι Λατινοαμερικανοί έχουν γίνει από τους πιο αφοσιωμένους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον κόσμο.
Παρακολουθούσαν καθώς ξέσπαγαν διαδηλώσεις από το Χονγκ Κονγκ μέχρι την Βηρυτό και την Βαρκελώνη. Κάποιοι αναμφισβήτητα αναρωτήθηκαν: Γιατί όχι και εμείς;
Άφραγκοι και αηδιασμένοι
Οι διαδηλώσεις που μαίνονται τώρα σε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής προέρχονται από διαφορετικές θρυαλλίδες αλλά συνδέονται με έναν ενιαίο κοινό παρονομαστή: Την οικονομική κακουχία. Κατά μέσο όρο, οι οικονομίες της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής θα αναπτυχθούν κατά μόλις 0,2% το 2019, [κάτι που είναι] οι χειρότερες επιδόσεις οποιασδήποτε μεγάλης περιοχής στον κόσμο, σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Αντίθετα, οι αναδυόμενες αγορές παγκοσμίως αναμένεται να αναπτυχθούν κατά 3,9% φέτος, οικοδομώντας σε αρκετά χρόνια σταθερής ανάπτυξης, παρά τους αντίθετους ανέμους από τον εμπορικό πόλεμο μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας.
Για να καταλάβει κανείς γιατί η οικονομική κάμψη της Λατινικής Αμερικής έχει προκαλέσει τέτοια οργή, θα χρειαστεί μόνο να θυμηθεί την αρχή αυτής της δεκαετίας, όταν η περιοχή ξεπερνούσε τον υπόλοιπο κόσμο.
Χάρη σε μια έκρηξη στις τιμές των βασικών εμπορευμάτων, η οποία οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην ζήτηση από την Κίνα, οι οικονομίες της Λατινικής Αμερικής αναπτύσσονταν κατά μέσο όρο περίπου 3,5% σε κατά κεφαλήν βάση μεταξύ 2003 και 2013, [κάτι που ήταν] οι καλύτερες επιδόσεις τους για τουλάχιστον μισό αιώνα.
Αυτά τα κέρδη ήταν σχετικά καλά κατανεμημένα και σχεδόν 100 εκατομμύρια Λατινοαμερικανοί ανέβηκαν στη μεσαία τάξη κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα.
Πολλοί άνθρωποι κατάφεραν να αγοράσουν αυτοκίνητα, πλυντήρια ρούχων και τηλεοράσεις μεγάλης οθόνης για πρώτη φορά.
Περίμεναν ότι οι καλές εποχές θα συνεχίζονταν για το ορατό μέλλον.
Αλλά τα πράγματα δεν λειτούργησαν κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Την τελευταία μισή δεκαετία, η Βενεζουέλα υπέστη μια από τις χειρότερες οικονομικές καταρρεύσεις [που έχουν συμβεί] έξω από μια ζώνη πολέμου˙ η Βραζιλία αντιμετώπισε μια από τις μεγαλύτερες και βαθύτερες υφέσεις στην ιστορία της˙ η Αργεντινή υπέστη κρίση συναλλάγματος και χρέους˙ και συγκριτικά ανθεκτικές χώρες όπως το Περού, το Μεξικό και η Κολομβία παρουσίασαν μόνο απογοητευτική ανάπτυξη.
Οι ιδιαιτερότητες ποικίλλουν από χώρα σε χώρα, αλλά υπάρχουν κάποιες κοινές αιτίες για αυτή την περιφερειακή κάμψη.
Πολλές λατινοαμερικανικές κυβερνήσεις έμειναν με μη βιώσιμα μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα στο τέλος της άνθισης των βασικών εμπορευμάτων και δεν κατάφεραν να προσαρμοστούν αρκετά γρήγορα ώστε να καθησυχάσουν τους επενδυτές.
Η παραγωγικότητα σε μεγάλο μέρος της περιοχής έχει σταματήσει, και μόνο η υποσαχάρια Αφρική έχει χαμηλότερο δείκτη επενδύσεων προς ΑΕΠ.
Ως αποτέλεσμα αυτών των παραγόντων, οι μισθοί έχουν παραμείνει στάσιμοι, η φτώχεια έχει αυξηθεί σε πολλές χώρες και οι άνθρωποι έχουν παραπονεθεί ενάντια σε αυτό που βλέπουν ως υποσχέσεις που δεν τηρήθηκαν από τις κυβερνήσεις τους.
Όλα αυτά βοηθούν στην εξήγηση της τρέχουσας αναταραχής.
Στην Χιλή, οι διαμαρτυρίες ξέσπασαν αφότου η κυβέρνηση αύξησε τα εισιτήρια στα μέσα μαζικής μεταφοράς κατά 30 πέσος, που ισοδυναμούν με τέσσερα αμερικανικά σεντ.
Στο Εκουαδόρ, οι άνθρωποι βγήκαν τους δρόμους μετά την περικοπή των επιδοτήσεων στα καύσιμα από την κυβέρνηση, γεγονός που προκάλεσε τον υπερδιπλασιασμό των τιμών του πετρελαίου. Τόσο η κυβέρνηση της Χιλής όσο και του Ισημερινού αντέστρεψαν πορεία μετά το ξέσπασμα των διαδηλώσεων, αλλά η ζημιά είχε ήδη γίνει: Οι αναταραχές συνεχίζονται και στις δύο χώρες.
Ακόμη και όταν οι άμεσες αιτίες των διαμαρτυριών είναι πολιτικές, τα οικονομικά ζητήματα βαραίνουν σε μεγάλο βαθμό στο παρασκήνιο: Οι διαδηλώσεις που ξέσπασαν στην Βολιβία αυτόν τον μήνα, αφότου ο πρόεδρος Evo Morales, του οποίου η δημοφιλία έχει συρρικνωθεί αντίστοιχα με την οικονομία της χώρας, κέρδισε μια τέταρτη συνεχή θητεία σε εκλογές στιγματισμένες από ευρέως διαδεδομένους ισχυρισμούς περί νοθείας.
Οι οικονομικές δυσκολίες έχουν εστιάσει την οργή των διαδηλωτών σε συναφή θέματα όπως η ανισότητα και η διαφθορά.
Η Λατινική Αμερική είναι από πολύ καιρό μια από τις πιο άνισες περιοχές του κόσμου, αλλά τα όρια του τι θεωρούν οι άνθρωποι ανεκτά μετατοπίζονται.
Η μεσαία τάξη που ξεπήδησε από την τελευταία άνθιση [των τιμών] των εμπορευμάτων είναι πιο μορφωμένη και, χάρη στο Διαδίκτυο, υπερδιασυνδεδεμένη.
Τα μέλη της έχουν τώρα μια ανεμπόδιστη θέα στα φανταχτερά αυτοκίνητα, τις τσάντες των σχεδιαστών, και τις ακριβές διακοπές της λατινοαμερικάνικης ελίτ στο Μαϊάμι.
Κατά την διάρκεια των περιόδων άνθισης, οι μεσαίες τάξεις φάνηκαν να έχουν κάποιο βαθμό υπομονής για τέτοιες υπερβολές, ίσως βασισμένες στην ελπίδα ότι θα τις απολάμβαναν [και οι ίδιες]κάποια μέρα.
Αλλά μαζί με τις οικονομικές προοπτικές της περιοχής, αυτή η ελπίδα φαίνεται ότι έχει εξαφανιστεί τα τελευταία χρόνια.
Ένα κύμα από πρόσφατα σκάνδαλα διαφθοράς έβαλε τους πρώην προέδρους της Βραζιλίας, του Περού και της Γουατεμάλας στην φυλακή και επίσης κατέστρεψε την αξιοπιστία του κατεστημένου. Στις δημοσκοπήσεις, τα πολιτικά κόμματα λαμβάνουν συχνά τα χαμηλότερα ποσοστά εμπιστοσύνης [έναντι] οποιουδήποτε [άλλου] φορέα ή ομάδας. Και οι ψηφοφόροι σε ολόκληρη την Λατινική Αμερική κατέληξαν όλο και περισσότερο στο συμπέρασμα ότι δεν είναι μόνο οι πολιτικοί ή τα κόμματα διεφθαρμένοι˙ είναι το ίδιο το σύστημα.
Μόνο το 57% των Λατινοαμερικανών πιστεύει τώρα ότι η δημοκρατία είναι «καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης», σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση που διεξήγαγε το Latin American Public Opinion Project στο Πανεπιστήμιο Vanderbilt.
Αυτό συγκρίνεται με το 66% έως 70% κατά την δεκαετία πριν από το 2014, όταν οι οικονομίες μετακινήθηκαν σε χαμηλότερη ταχύτητα και πολλά σκάνδαλα διαφθοράς έσκασαν σε δημόσια θέα.
Τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης Vanderbilt και άλλων παρόμοιων δεν σημαίνουν απαραίτητα ότι οι άνθρωποι επιθυμούν μια επιστροφή στις στρατιωτικές δικτατορίες που κυριάρχησαν στην περιοχή κατά την δεκαετία του 1970.
Ωστόσο, οι ψηφοφόροι στρέφονται σαφώς σε «ισχυρούς» πολιτικούς ηγέτες όπως ο πρόεδρος του Μεξικού, Andrés Manuel López Obrador, και ο πρόεδρος της Βραζιλίας, Jair Bolsonaro (πρώην αρχηγός του στρατού), αμφότεροι οι οποίοι ανέλαβαν την εξουσία υποσχόμενοι εύκολες λύσεις που μέχρι στιγμής απέδειξαν ότι δεν μπορούν να υλοποιήσουν.
Απίθανη αποστολή
Για να επιτύχουν μέσα στο σημερινό κλίμα, οι ηγέτες της Λατινικής Αμερικής θα πρέπει να διαχειριστούν μια δύσκολη πράξη εξισορρόπησης, η οποία μπορεί τελικά να αποδειχθεί αδύνατη.
Από τη μια πλευρά, οι εκλογικές τους βάσεις απαιτούν από αυτούς να αναλάβουν άμεση, σαρωτική δράση για την επίλυση προβλημάτων τα οποία σε πολλές περιπτώσεις κακοφορμίζουν εδώ και δεκαετίες, αν όχι αιώνες.
Από την άλλη πλευρά, αυτοί οι ηγέτες έχουν άθλια ποσοστά αποδοχής (πολλοί από αυτούς, συμπεριλαμβανομένου του Piñera της Χιλής, [βρίσκονται] κάτω από το 30%), κάτι που θα καταστήσει εξαιρετικά δύσκολη την θέσπιση νομοθεσίας.
Οι διαδηλώσεις αυτές περιορίζουν τους ηγέτες περαιτέρω, αυξάνοντας την πόλωση και κάνοντας την επίτευξη συναίνεσης ακόμα πιο φευγαλέα.
Στην Χιλή την περασμένη εβδομάδα, ο Piñera προσπάθησε να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα.
Ζήτησε συγγνώμη σε πανεθνικό τηλεοπτικό διάγγελμα για αυτό που ο ίδιος χαρακτήρισε ως «έλλειψη οράματος» μέχρι στιγμής στην διοίκησή του και ανακοίνωσε αύξηση κατά 20% της ελάχιστης σύνταξης, υψηλότερο κατώτατο όριο μισθών, και μειώσεις στις τιμές των φαρμάκων για τους φτωχούς.
Τα μέτρα αυτά σχεδιάστηκαν για να καλύψουν το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών Χιλιανών. Αλλά απλώς δεν είναι δυνατόν να μειωθεί βιώσιμα η ανισότητα αν μια οικονομία δεν αναπτύσσεται με υγιή ρυθμό.
Ο Piñera και οι ομόλογοί του σε άλλα μέρη της Λατινικής Αμερικής σίγουρα το γνωρίζουν αυτό.
Εάν η Λατινική Αμερική πρόκειται να ξανακερδίσει την σχετική ευημερία των πρώτων χρόνων της χιλιετίας, είναι απαραίτητη μια φιλόδοξη μεταρρυθμιστική ατζέντα –μια ατζέντα που να υπερβαίνει τα τυποποιημένα μέτρα που είναι δημοφιλή μεταξύ των φιλικών προς τις επιχειρήσεις τύπων, όπως η φορολογική μεταρρύθμιση και οι εμπορικές συμφωνίες.
Αντί να περιμένουν τις διαδηλώσεις να εξαπλωθούν, οι ηγέτες στην περιοχή θα πρέπει να προσδιορίσουν τις δύο ή τρεις πρώτες προτεραιότητες για τις χώρες τους -για παράδειγμα, ο υποσιτισμός στις χώρες του Βόρειου Τρίγωνου της Κεντρικής Αμερικής, η ασφάλεια στο Μεξικό ή την Βραζιλία, οι υποδομές στην Κολομβία, ο εκσυγχρονισμός των σχολείων παντού- και να συγκροτήσουν ευρείες συμμαχίες για την αντιμετώπισή τους.
Οι χρόνιες ελλείψεις στην υγειονομική περίθαλψη, την ασφάλεια, τις υποδομές και την εκπαίδευση συγκρατούν την ανάπτυξη σε μεγάλο μέρος της περιοχής.
Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και η κοινωνία των πολιτών πρέπει να συνεργαστούν.
Οι άνθρωποι θα πρέπει να βάλουν στην άκρη τα κινητά τους τηλέφωνα για λίγο, και να σταματήσουν να περιμένουν από τις κυβερνήσεις τους να λύσουν όλα τα προβλήματά τους.
Μια τέτοια ευρεία και φιλόδοξη μεταρρύθμιση μπορεί να είναι κάτι πάρα πολύ για να το ζητήσει κανείς. Αλλά η περιοχή δεν μπορεί απλώς να περιμένει μια άλλη άνθιση των εμπορευμάτων ή κάποια άλλη μαγική πηγή ανάπτυξης.
Η παθητικότητα θα οδηγήσει μόνο σε έναν φαύλο κύκλο επιβραδυνόμενων οικονομιών, μείωσης της πίστης στην δημοκρατία, και ανόδου των λαϊκιστών ηγετών.
Τέτοιος ήταν ο κύκλος που ώθησε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής σε κατασταλτικές στρατιωτικές δικτατορίες στην δεκαετία του 1970 και του 1980.
Τα ίδια γρανάζια μπορεί να γυρίζουν προς το χάος και την διαίρεση, σπαρμένα μέσα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και εκτός.
Η Βενεζουέλα και η Κούβα ίσως να μην είναι ο κύριος λόγος για τις τρέχουσες διαδηλώσεις. Αλλά εάν η περιοχή συνεχίσει να οδεύει στην τρέχουσα πορεία της, θα είναι ευάλωτη στην επόμενη συνωμοσία, είτε από την Αβάνα, το Καράκας είτε από κάπου αλλού.
Moise Naim (Συνεργάτης του Carnegie Endowment for International Peace) και Brian Winter (Αντιπρόεδρος για την Πολιτική στο Americas Society/Council of the Americas)
www.bankingnews.gr
Σχόλια αναγνωστών