Μη βιώσιμη θεωρεί την επιβολή λιτότητας, στο πλαίσιο του σχεδιαζόμενου νέου Συμφώνου Σταθερότητας, το Ινστιτούτο Elcano, όμως, όπως λέει, όλα θα εξαρτηθούν από τη Γερμανία…
Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με όσα επισημαίνει, ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει ρίξει βαριά τη σκιά του στην ευρωπαϊκή οικονομία.
Οι ισχυρές πληθωριστικές πιέσεις, το αυξανόμενο δημόσιο χρέος, η αύξηση των δημοσίων ελλειμμάτων και η αύξηση των επιτοκίων προμηνύουν ένα ζοφερό μέλλον, ενώ αυξάνονται οι φωνές για επιστροφή στις πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν πριν από μια δεκαετία.
Ωστόσο, το διεθνές πλαίσιο δεν ευνοεί αυτού του είδους τη δημοσιονομική προσαρμογή.
Η νέα οικονομική και γεωπολιτική πραγματικότητα, που χαρακτηρίζεται από αποπαγκοσμιοποίηση, ανταγωνισμούς και συγκρούσεις μεταξύ μεγάλων δυνάμεων, σημαίνει ότι πρέπει να επανεξετάσουμε το «γερμανοποιημένο» μοντέλο υποτίμησης των μισθών και ευρωπαϊκής ανάπτυξης, με γνώμονα τις εξαγωγές, που κυριαρχεί στην Ευρώπη.
Σε κάθε περίπτωση, η πορεία της ευρωπαϊκής δημοσιονομικής πολιτικής θα καθοριστεί από στρατηγικές και κανονιστικές παραμέτρους, στις οποίες το όραμα της Γερμανίας θα παίξει θεμελιώδη ρόλο…
Πολλές συνταγές
Υπάρχουν πολλές συνταγές για την επίτευξη ευημερίας.
Ας πούμε ότι η μία είναι αυτή μιας πλούσιας χώρας με πλήρη απασχόληση, άφθονες ευκαιρίες, οικονομία προσανατολισμένη στις εξαγωγές και αυστηρή παράδοση δημοσιονομικής πειθαρχίας, όπως συμβαίνει με τη Γερμανία.
Μια άλλη περίπτωση είναι μια χώρα με λιγότερο λιτή οικονομία που οδηγείται από την εσωτερική ζήτηση, σύμφωνα με τις γραμμές των ΗΠΑ.
Βέβαια, η μετάβαση από το ένα μοντέλο στο άλλο δεν είναι καθόλου εύκολη.
Η δε ευρωζώνη στο σύνολό της –κυρίως οι χώρες του Νότου, όπως η Ισπανία και η Ελλάδα– αναδύθηκε από τις χρηματοπιστωτικές κρίσεις και την κρίση του ευρώ του 2008-2013 με «γερμανοποιημένες» οικονομίες, που χαρακτηρίζονται από εσωτερικές υποτιμήσεις μισθών και λιτότητα.
Τα μέτρα έφεραν έκρηξη στις εξαγωγές και οδήγησαν σε διαρθρωτικό πλεόνασμα τρεχουσών συναλλαγών για την ευρωζώνη.
Παράλληλα, όμως, τροφοδότησαν την κοινωνική δυσαρέσκεια και την ανισότητα, αλλά και την άνοδο των περιθωριακών κομμάτων, ως αντίδραση στο κατεστημένο.
Η περίοδος 2014-2020 μπορεί να χαρακτηριστεί από ανάπτυξη, «ελαφριά λιτότητα», νομισματική επέκταση και χαμηλό πληθωρισμό, παρά το Brexit και τη νεομερκαντιλιστική προεδρία του Trump. που εκθέτουν την εξαρτώμενη από τις εξαγωγές Ευρώπη στους κινδύνους οικονομικής αποσύνθεσης.
Στη συνέχεια ήρθε η πανδημία, η οποία προετοίμασε το έδαφος για μια περίοδο κατά την οποία οι ευρωπαϊκές χώρες ενώθηκαν με άλλες σε όλο τον κόσμο σε μια άνευ προηγουμένου αλλά απαραίτητη άσκηση δημοσιονομικής και νομισματικής επέκτασης.
Στην ΕΕ, αυτό συνδυάστηκε με μια συντονισμένη και συνεργατική απάντηση που είχε ως αποτέλεσμα τα κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης.
Ωστόσο, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η επιβράδυνση της κινεζικής οικονομίας και η αύξηση των επιτοκίων έχουν ρίξει μια βαριά σκιά στις προοπτικές της Ευρώπης.
Οι πληθωριστικές πιέσεις, μαζί με τα υψηλά επίπεδα χρέους και τα δημόσια ελλείμματα, σημαίνουν ότι πρέπει να ανησυχούμε για το τι επιφυλάσσει το μέλλον.
Ενώ οι ευρωπαϊκοί δημοσιονομικοί κανόνες έχουν μπει σε πάγο μέχρι το τέλος του 2023 (ενώ εκκρεμεί η μεταρρύθμιση), ορισμένες φωνές ήδη ζητούν επιστροφή στη λιτότητα όπως το 2010.
Ωστόσο, το παγκόσμιο οικονομικό τοπίο έχει αλλάξει.
Ένα τέτοιο πλαίσιο σημαίνει ότι πρέπει τώρα να αναρωτηθούμε εάν οι δημοσιονομικοί περιορισμοί και η πίστη στο μοντέλο που βασίζεται στις εξαγωγές είναι ο καλύτερος τρόπος για να προχωρήσει η ΕΕ.
Εν προκειμένω πρέπει να αναρωτηθούμε επίσης για τον ρόλο του κράτους στον νέο μετά την Covid κόσμο, που χαρακτηρίζεται από την παρακμή της διεθνούς φιλελεύθερης τάξης και την ανάγκη της ΕΕ να οικοδομήσει τη στρατηγική της αυτονομία ώστε να βρει τη θέση της στον κόσμο.
Πάντως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι χώρες με διαρθρωτικό δημόσιο έλλειμμα, όπως η Ελλάδα, πρέπει να εξισορροπήσουν τους δημόσιους λογαριασμούς τους ενισχύοντας το εισόδημα ή/και περικόπτοντας τις δαπάνες, και ότι αυτό πρέπει να συνοδεύεται από μια αξιόπιστη μακροπρόθεσμη στρατηγική για την επιδιωκόμενη δημοσιονομική εξυγίανση.
Καρότο και μαστίγιο…
Η υπόθεση για πρόωρη δημοσιονομική εξυγίανση είναι διαισθητική.
Αν μη τι άλλο, ήταν ευκολότερο να διατηρηθούν υψηλότερα επίπεδα χρέους και ελλειμμάτων στα τέλη του 2021, όταν οι προβλέψεις έδειχναν ισχυρή οικονομική ανάκαμψη με μέτριο πληθωρισμό, χωρίς κινδύνους χρηματοοικονομικού κατακερματισμού της ευρωζώνης.
Τώρα, το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 μείωσε τις προσδοκίες για ανάπτυξη, την ίδια στιγμή που ο αυξανόμενος πληθωρισμός οδήγησε τις κεντρικές τράπεζες σε όλο τον κόσμο να αυξήσουν τα επιτόκια.
Το ερώτημα λοιπόν είναι αν θα βιώσουμε μια σκληρή προσγείωση μετά την ανάκαμψη από την πανδημία και ποιον ρόλο πρέπει να παίξει η δημοσιονομική πολιτική σε ένα πλαίσιο αυστηρότερης νομισματικής πολιτικής.
Στη δεκαετία του 2010, το αυξανόμενο δημόσιο χρέος και τα επασφάλιστρα κινδύνου σε ορισμένες χώρες της ευρωζώνης ήταν τα «μαστίγια» που χρησιμοποιήθηκαν για να δικαιολογήσουν τις πολιτικές λιτότητας που υιοθετήθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ωστόσο, σε αυτόν τον οδικό χάρτη (που περιστασιακά αναφέρεται ως «αυστηροκτονία» στη νότια Ευρώπη), τα «μαστίγια» συνδυάστηκαν με σημαντικά «καρότα».
Με την πιο αισιόδοξη άποψη για την «επεκτατική λιτότητα», οι περικοπές στις δημόσιες δαπάνες θα πρέπει να αντισταθμιστούν, σε μεγάλο βαθμό, από την αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων, ως αποτέλεσμα της εμπιστοσύνης που δημιουργείται από τη δέσμευση για δημοσιονομική εξυγίανση.
Η ιδέα της υποτίμησης των μισθών ως μέσου για την προώθηση της ανταγωνιστικότητας των εξαγωγών εξακολουθεί να κυριαρχεί.
Εκεί έγκειται –τουλάχιστον εν μέρει– η γερμανική δύναμη για τις εξαγωγές, που αποτελεί φωτεινό παράδειγμα για τις ευρωπαϊκές οικονομίες που χρειάζονται διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις.
Συνολικά, η επίδραση της «γερμανοποίησης» των οικονομιών του Νότου της Ευρώπης σήμαινε ότι η ευρωζώνη στο σύνολό της εξελίχθηκε από μια οικονομία με έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών 200 δισεκατομμυρίων ευρώ το 2008 σε μια οικονομία με πλεόνασμα άνω των 250 δισεκατομμυρίων ευρώ το 2014, περίπου στο 3% του ΑΕΠ.
Ωστόσο, η προτεραιότητα στις εξαγωγές ως μοχλού ανάπτυξης σημαίνει να εξαρτάται περισσότερο από τον υπόλοιπο κόσμο παρά από την εσωτερική ζήτηση.
Ακριβώς εδώ οι προοπτικές ανάκαμψης το 2020 διαφέρουν από εκείνες του 2008.
Τρεις προϋποθέσεις απαιτούνται για τις εσωτερικές πολιτικές υποτίμησης για την τόνωση των εξαγωγών:
(1) μια διασυνδεδεμένη παγκόσμια οικονομία,
(2) ένα πλαίσιο στο οποίο άλλες μεγάλες χώρες ακολουθούν πολιτικές δημοσιονομικής επέκτασης,
και (3) την παρουσία εμπορικών δεσμών που δεν δημιουργούν επικίνδυνες εξαρτήσεις.
Η πρώτη από αυτές τις συνθήκες –ίσως αντιφατικά– επικράτησε όλα αυτά τα χρόνια.
Το τέλος του ελεύθερου εμπορίου έχει ανακοινωθεί πολλές φορές από το 2016: πρώτα ήρθε ο Trump και το Brexit, μετά η πανδημία και τέλος η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Πλέον, η παγκοσμιοποίηση, όπως φαίνεται, τελειώνει.
Η ανοικοδόμηση παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού θα έχει κόστος –όσον αφορά τις εμπορικές τριβές και τον πληθωρισμό– που τα περισσότερα κράτη και κοινωνίες είναι απρόθυμα να αποδεχθούν.
Τα σχέδια ανάκαμψης για την πανδημία περιλαμβάνουν πολυάριθμα μέτρα για στρατηγικές αλυσίδες εφοδιασμού (π.χ. μικροτσίπ και υλικά υγείας), με τάση προς την περιφερειοποίηση του εμπορίου και το «friendshoring», που περιλαμβάνει τη μετακίνηση τμημάτων των αλυσίδων παραγωγής σε οικονομίες με λιγότερο ισχυρές κυβερνήσεις από τη Μόσχα και το Πεκίνο.
Το αποτέλεσμα ήταν μια ποιοτική αναδιάρθρωση και ο μετασχηματισμός του διεθνούς εμπορίου και των επενδύσεων.
Επιπλέον, αυτή η τάση ήρθε για να μείνει.
Η δεύτερη προϋπόθεση (η ανάγκη οι εμπορικοί εταίροι να αγκαλιάσουν τη δημοσιονομική επέκταση αυξάνοντας τις εισαγωγές) συχνά παραβλέπεται.
Ωστόσο, είναι θεμελιώδους σημασίας.
Όπως παρατήρησε ο Martin Wolf το 2009, εάν όλες οι χώρες επεδίωκαν ταυτόχρονα την εσωτερική υποτίμηση, η Γη θα χρειαζόταν εμπορικό πλεόνασμα στον Άρη.
Ευτυχώς για την ΕΕ, άλλες χώρες επέλεξαν να ακολουθήσουν επεκτατικές δημοσιονομικές πολιτικές τη δεκαετία του 2010, παράλληλα με τη νομισματική επέκταση, η οποία επέτρεψε την αύξηση της εσωτερικής ζήτησης να οδηγήσει σε αύξηση των εισαγωγών.
Όπως δείχνει το έργο των Samuel Brazys και Aidan Regan και Palma Polyak, η ανάκαμψη της Ιρλανδίας και της Γερμανίας από την κρίση -χώρες που θεωρητικά ωφελήθηκαν από την εσωτερική υποτίμηση- μπορούν να εξηγηθούν μεμονωμένα από τα προγράμματα δημοσιονομικής τόνωσης των ΗΠΑ (των οποίων ο τεχνολογικός τομέας είναι στενά συνδεδεμένος με την ιρλανδική οικονομία) και Κίνας (η οποία έγινε βασικός προορισμός για τις γερμανικές εξαγωγές).
Επιπλέον, όπως μας υπενθυμίζουν οι Matthew Klein και Michael Pettis, η κατάκτηση των εξαγωγικών αγορών μπορεί μερικές φορές να είναι λιγότερο σύμπτωμα οικονομικής επιτυχίας και περισσότερο ένδειξη αδύναμης εσωτερικής ζήτησης.
Όπως δείχνουν αυτοί οι συγγραφείς, οι εξαγωγικές αναπτυξιακές στρατηγικές της Κίνας και της Γερμανίας έφτασαν τελικά να μεταφέρουν τις εσωτερικές τους ανισορροπίες στην παγκόσμια οικονομία στο σύνολό της.
Η τρίτη προϋπόθεση (η αξιοπιστία των εμπορικών εταίρων και των χωρών που βασίζονται για βασικά προϊόντα) έχει καταρρεύσει ως αποτέλεσμα του πολέμου στην Ουκρανία.
Μεταξύ άλλων, η εισβολή της Ρωσίας έδειξε ξεκάθαρα ότι η εμβάθυνση των εμπορικών δεσμών ενόψει των πολιτικών εντάσεων μεταξύ των κρατών μπορεί να είναι αντιπαραγωγική.
Mια τέτοια στρατηγική όχι μόνο δεν μπόρεσε να μετριάσει τις διαφωνίες μεταξύ Βρυξελλών και Μόσχας –ή, εν προκειμένω, μεταξύ Ουάσιγκτον και Πεκίνου– αλλά έχει επιτείνει την εξάρτηση από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες.
Το μέλλον της ΕΕ: ιδέες και συμφέροντα
Τι μπορούμε να περιμένουμε από την ΕΕ, δεδομένου αυτού του αδιεξόδου;
Η κατεύθυνση θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τη στάση της Γερμανίας, της οποίας οι προτεραιότητες ήταν βασικές τόσο για τον καθορισμό της ατζέντας λιτότητας το 2010 όσο και για μια πιο προληπτική και κοινή απάντηση στην COVID-19.
Ενώ άλλες χώρες της ευρωζώνης, όπως η Γαλλία, έχουν επίσης να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο, είναι λογικό να περιμένουμε ότι η στάση της Γερμανίας θα είναι αποφασιστική, καθώς η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία πιθανότατα θα υποστηρίξουν μια πιο «κεϋνσιανή» στρατηγική για την αποκατάσταση των δημοσιονομικών ισορροπιών στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης.
Το κλειδί για την κατανόηση της θέσης που πιθανόν να υιοθετήσει το Βερολίνο έγκειται στο αν οι κανονιστικές θεωρήσεις –ιδέες και αξίες– ή η realpolitik –υλικά και/ή εθνικά συμφέροντα– θα έχουν επιρροή.
Υπενθυμίζεται πως η άρνηση της Angela Merkelα αμοιβαιοποιήσει την ευρωπαϊκή απάντηση στη Μεγάλη Ύφεση επέτρεψε να ξεσπάσει μια ευρωπαϊκή κρίση χρέους που ξεκίνησε στην Ελλάδα (η οποία αποτελεί μόλις το 2% του ΑΕΠ της Ευρώπης) και έφτασε να απειλεί όλη την Ευρωζώνη και το μέλλον του κοινού νομίσματος.
Η λιτότητα (και σε κάποιο βαθμό ο νεοφιλελευθερισμός), που προωθήθηκε από τη Γερμανία στο εξωτερικό, χρησίμευσε κυρίως ως μέσο για τη διατήρηση της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς στο εσωτερικό.
Η Γερμανία συνεχίζει να περπατά σε αυτό το τεντωμένο σκοινί, αν και η αγορά για τις εξαγωγές της έχει μετατοπιστεί από την Ευρώπη στην παγκόσμια οικονομία, επεκτείνοντας τις αλυσίδες παραγωγής της σε όλη την υπόλοιπη ΕΕ.
Καθώς τα μέρη αυτών των αλυσίδων παραγωγής με την υψηλότερη προστιθέμενη αξία παραμένουν γερμανικά, το Βερολίνο προώθησε πολιτικές λιτότητας προκειμένου να «ανατολίσει» τις οικονομίες της Νότιας Ευρώπης, μετατρέποντάς τες σε κέντρα παραγωγής χαμηλού κόστους για ενδιάμεσα ανταλλακτικά για γερμανικές εξαγωγές (π.χ. αυτοκίνητο συστατικά).
Από αυτή την άποψη, ο σκοπός της λιτότητας δεν ήταν να υπάρξει μια «Πρωσία» του Νότου, αλλά μάλλον κάτι σαν μια μεσογειακή Ουγγαρία, σχεδιασμένη να συλλαμβάνει τις άμεσες γερμανικές επενδύσεις.
Από αυτή την άποψη, η στρατηγική μετά το 2010 δεν ήταν προϊόν ιδεολογικής μυωπίας, αλλά μιας προσεκτικά μελετημένης αξιολόγησης της θέσης της Γερμανίας –και συνεπώς της ΕΕ– στον κόσμο.
Ως εκ τούτου, το Βερολίνο μπορεί να επαναλάβει τα λάθη της δεκαετίας του 2010, αγκαλιάζοντας τη λιτότητα και επιβάλλοντάς την στην υπόλοιπη ευρωζώνη.
Από την άλλη, αν η εξωτερική της πολιτική βασιστεί σε μια υπολογισμένη στρατηγική ανάπτυξης, είναι πιο πιθανό να δούμε μια επαναξιολόγηση του γερμανικού μοντέλου οικονομικής διακυβέρνησης.
Αυτό θα επέτρεπε μια αλλαγή προσέγγισης για την ευρωζώνη στο σύνολό της, αντικαθιστώντας το όραμά της για μια μικρή και ανοιχτή οικονομία με ένα άλλο μοντέλο περισσότερο σαν αυτό των ΗΠΑ.
Αυτό το δεύτερο όραμα, το οποίο θα υποστηρίχθηκε με ενθουσιασμό από τη Γαλλία, θα ήταν σύμφωνο με την επιθυμία οικοδόμησης της οικονομικής στρατηγικής αυτονομίας της ΕΕ.
Οι αποφάσεις της Γερμανίας μεταξύ 2020 και 2022 υποδηλώνουν ότι δεν έχει αποφασίσει ακόμη για την απάντησή της σε αυτό το ερώτημα.
Η νέα κυβέρνηση συνασπισμού της χώρας, υπό την προεδρία των σοσιαλδημοκρατών και στην οποία οι Πράσινοι ασκούν σημαντική επιρροή, φαίνεται να ευνοεί τις εθνικές προτεραιότητες, με το υπουργείο Οικονομικών να παραμένει σθεναρά υπέρ της δημοσιονομικής πειθαρχίας.
www.bankingnews.gr
Σχόλια αναγνωστών